Chỉ số đa dạng sinh học đa chiều bước tiến về bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam

Lần đầu tiên, chỉ số đo lường một cách toàn diện các khía cạnh cốt lõi của đa dạng sinh học (ÐDSH), bao gồm hiện trạng ÐDSH và đóng góp của ÐDSH cho con người được đưa vào nghiên cứu xây dựng tại Việt Nam.

Đây là thông tin được công bố tại Hội thảo Tham vấn các bên liên quan về Hoạt động thí điểm Nghiên cứu Xây dựng Chỉ số ĐDSH đa chiều cho Việt Nam, do Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên (WWF) tại Việt Nam phối hợp với Viện Chiến lược, Chính sách Tài nguyên và Môi trường, thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường thực hiện. Sự kiện đánh dấu một bước quan trọng trong việc điều tra và đánh giá hiện trạng môi trường thiên nhiên tại Việt Nam, góp phần đặt nền móng cho việc phát triển chỉ số ĐDSH đa chiều trên quy mô toàn cầu. Nước ta cũng là một trong những quốc gia đầu tiên xây dựng chỉ số này.

Đánh giá một cách toàn diện

Suy thoái ĐDSH hiện vẫn đang là một thách thức lớn, mặc dù Chính phủ đã có rất nhiều nỗ lực để giải quyết thông qua nỗ lực thực hiện các cam kết với quốc tế, xây dựng và thực thi các văn bản pháp luật, chính sách, chiến lược quốc gia và các dự án nghiên cứu khoa học. Tuy vậy, bài toán đặt ra là cần phải làm gì để làm chậm lại quá trình mất ĐDSH hiện vẫn chưa có lời giải, một phần là do tính chất phức tạp và sự liên quan của lãnh vực này đến kinh tế, môi trường, xã hội và sức khỏe của con người. Vì vậy, giải quyết sự thiếu thống nhất trong nhận thức về ĐDSH và thu hút được sự quan tâm đúng mức của các nhà hoạch định chính sách, cá nhân và tổ chức trong các hoạt động bảo tồn và phục hồi sự đa dạng của môi trường thiên nhiên đang rất cần một chỉ số tổng thể để cung cấp một bức tranh toàn cảnh về nhiều khía cạnh khác nhau của ĐDSH, bao gồm hiện trạng ĐDSH và đóng góp của ĐDSH cho con người. Việc phát triển chỉ số này cũng được kỳ vọng đóng vai trò như một thước đo giúp các nhà hoạch định chính sách đo lường mục tiêu sống hài hòa với thiên nhiên của con người. Đặc biệt trong bối cảnh mọi nỗ lực đang được thực hiện để thực thi Chiến lược Quốc gia về ĐDSH đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, với mục tiêu Việt Nam sẽ cơ bản đầy lùi mất ĐDSH để phát triển bền vững vào năm 2030.

Theo tiến sĩ Khưu Thùy Dương, Quản lý hoạt động nghiên cứu xây dựng chỉ số ĐDSH đa chiều tại Việt Nam (WWF-Việt Nam), các khung chính sách về ĐDSH hiện nay dựa vào nhiều chỉ số để đo lường hiện trạng hệ sinh thái, lợi ích mà con người được hưởng từ các chức năng của hệ sinh thái như hệ sinh thái rừng, hệ sinh thái ven biển, cũng như để đánh giá tiến độ thực hiện các mục tiêu quốc gia về ĐDSH. Nhưng những chỉ số này chưa phản ánh được đầy đủ các khía cạnh của ĐDSH và chưa chỉ ra được mối tương quan giữa ĐDSH và con người, cũng như mối liên kết giữa bảo tồn thiên nhiên và phát triển bền vững. Cách tiếp cận này dẫn đến sự quan tâm chưa đầy đủ, thậm chí là thiếu quan tâm của các ngành nghề, thành phần kinh tế, cơ quan, tổ chức và cá nhân trong công tác bảo tồn “Ngôi nhà Chung”. Thêm vào đó là các nguồn dữ liệu ĐDSH còn tản mát và đang được lưu trữ ở nhiều nơi, tại các viện nghiên cứu, cơ quan và tổ chức, làm giảm hiệu quả bảo tồn ở Việt Nam.

“Để làm rõ hơn vai trò quan trọng của ĐDSH và đóng góp của ĐDSH đối với phát triển bền vững cũng như tận dụng được những nguồn dữ liệu sẵn có, chúng ta cần đánh giá ĐDSH dựa trên trên bối cảnh sinh thái, xã hội và kinh tế của từng quốc gia để đo lường hiện trạng ĐDSH, cũng như những đóng góp của ĐDSH đối với con người. Từ đó mới có thể thu hút sự quan tâm của các nhà hoạch định chính sách và lồng ghép vấn đề bảo tồn ĐDSH vào các chính sách quốc gia, nhằm huy động sự tham gia của toàn xã hội cùng thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững”, tiến sĩ Dương nhấn mạnh.

Con người quá lấn át thiên nhiên

Xây dựng chỉ số ĐDSH đa chiều mang ý nghĩa cấp bách và kịp thời, khi thế giới và Việt Nam đang phải đối mặt với những tác động tiêu cực trước tình trạng suy thoái của các hệ sinh thái tự nhiên, mất mát ĐDSH, dân số toàn cầu bị phơi nhiễm với các loại dịch bệnh và đang phải trải qua đại dịch. Báo cáo Đánh giá toàn cầu về Đa dạng sinh học và các Dịch vụ hệ sinh thái (IPBES, 2019) nhấn mạnh một triệu loài động, thực vật đang đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng. Xu hướng suy giảm ĐDSH thể hiện rõ rệt ở các cấp độ hệ sinh thái, loài và gien. 75% diện tích mặt đất đã bị biến đổi đáng kể do các hoạt động khai thác quá mức của con người; 85% diện tích đất ngập nước bị mất đi và 66% diện tích đại dương bị các tác động tích lũy ngày càng tăng, đe dọa sự tồn tại của các loài sinh vật.

Các hoạt động của con người đang khiến thiên nhiên rơi vào tình trạng báo động đỏ, đòi hỏi chúng ta phải kịp thời đánh giá và kiểm soát “sức khỏe” của các hệ sinh thái. Việt Nam cùng với Mexico, Nam Phi và Thụy Sĩ là bốn quốc gia được chọn để thí điểm tham gia Dự án Nghiên cứu Xây dựng Chỉ số Đa dạng Sinh học Đa chiều Toàn cầu. Dự án nghiên cứu này kéo dài 3 năm, do Trung tâm Giám sát Bảo tồn Quốc tế thuộc Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP-WCMC) tài trợ.

“Sự đa dạng về thành phần các nước tham dự sẽ giúp nhận biết khung chỉ số ĐDSH đa chiều có thể đáp ứng và đại diện cho các bối cảnh sinh thái, xã hội và kinh tế khác nhau ở mức độ như thế nào, từ đó sẽ tiếp tục được điều chỉnh và sử dụng trong bất kỳ lĩnh vực đánh giá nào trong tương lai. Đặc biệt là ở Việt Nam, quốc gia có tăng trưởng kinh tế nhanh, nhưng trong thập kỷ tới sẽ phải đối mặt với thách thức về việc cân bằng lại nhu cầu gia tăng của con người về của cải, vật chất liên quan đến ĐDSH, cách sử dụng tài nguyên bền vững để đảm bảo nguồn cung cho tương lai. Vì thế, chỉ số ĐDSH đa chiều có thể là một công cụ quan trọng giúp các nhà hoạch định chính sách nhận biết những chi phí về mặt sinh thái và xã hội của việc không hành động để bảo tồn ĐDSH,” tiến sĩ Carolina A. Soto-Navarro, Quản lý Dự án Nghiên cứu Xây dựng Chỉ số đa dạng sinh học đa chiều toàn cầu, thuộc UNEP-WCMC, giải thích.

Chia sẻ về hoạt động nghiên cứu xây dựng chỉ số ĐDSH đa chiều, tiến sĩ Kim Thị Thúy Ngọc, Trưởng phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế - Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường (Bộ Tài nguyên và Môi trường), cho biết: “Chúng tôi đánh giá cao nỗ lực của UNEP-WCMC và WWF-Việt Nam trong việc hỗ trợ các quốc gia xây dựng chỉ số ĐDSH đa chiều. Sau khi hoàn thành xây dựng, chỉ số này sẽ cung cấp thông tin về hiện trạng và mối liên quan giữa ĐDSH và con người, từ đó đánh giá được tính hiệu quả của các chính sách, đảm bảo cân bằng trong phát triển kinh tế và bảo tồn ĐDSH ở cấp quốc gia và địa phương”.

Lan Chi