6. Tang lễ Công giáo Việt Nam - giao thoa giữa đức tin và truyền thống
6.1 Vai trò của tang lễ trong văn hóa Việt
Khi quy chiếu theo triết lý Âm - Dương, nền tảng của các nền văn hóa Á Đông, thì văn hóa Việt Nam thiên về âm tính. Nghĩa là, nhìn chung thì người Việt đặt nặng tình cảm (âm) hơn lý trí (dương), thích sự ổn định (âm) hơn thay đổi (dương), muốn gắn bó với quê hương (âm) nhiều hơn là bôn ba nơi xứ người (dương)..., và nhất là xem trọng đời sống tâm linh (âm) hơn đời sống vật chất (dương). Thêm vào đó, dù có theo một tôn giáo nào hay không thì phần lớn người Việt đều tin rằng cái chết chỉ là sự chuyển tiếp từ thế giới này sang một thế giới khác, nơi linh hồn vẫn tiếp tục tồn tại và cần được tưởng nhớ. Chính vì thế mà tang lễ của người Việt rất cầu kỳ, bao hàm nhiều nghi thức và phong tục, nhiều lớp nghĩa và giàu tính biểu tượng. Trong thực tế đời sống thì việc hiếu (tang ma) thường được tổ chức tỉ mỉ và trang trọng hơn cả việc hỷ (cưới hỏi). Cũng chính vì tầm quan trọng ấy mà sau khi đã điểm qua những đặc trưng của đời sống tập thể (cấu trúc làng xã, kiến trúc cộng đồng, tín ngưỡng thờ Mẫu, tục thờ thành hoàng), thì việc trả lời cho câu hỏi “Cộng đồng Công giáo Việt Nam đã tiếp biến và làm phong phú văn hóa dân tộc ở những điểm nào?” trong đời sống cá nhân, nhất định phải bắt đầu bằng việc phân tích tang thức và các phong tục ma chay.
Nghi thức An táng (Ordo Exsequiarum, 1969) do Nhà in đa ngữ Vatican phát hành đã hệ thống hóa tang lễ Công giáo thành ba dạng: dạng thứ nhất gồm các nghi thức tại tư gia, tại nhà thờ và tại huyệt mộ; dạng thứ hai chỉ gồm các nghi thức tại nhà nguyện của nghĩa trang và huyệt mộ; và dạng thứ ba giới hạn trong phạm vi tư gia. Ở Việt Nam, tang lễ dạng thứ nhất là phổ biến nhất, vì gắn liền với truyền thống và thói quen an táng của người Việt. Chính vì vậy, để so sánh với tang lễ truyền thống, ở đây sẽ tập trung phân tích theo tiến trình của dạng này, nhưng không chỉ dừng lại ở các nghi thức do Giáo hội quy định, mà còn xem xét những phong tục tập quán mà người tín hữu Việt Nam vẫn duy trì hoặc tiếp biến.
6.2 Những nghi thức và phong tục trước thánh lễ an táng
Đặt tên hèm (thụy hiệu): Theo Cơ sở văn hóa Việt Nam (1999) của Trần Ngọc Thêm, khi trong nhà có người hấp hối thì việc quan trọng là phải đặt tên hèm (thụy hiệu). Tên này do chính người sắp qua đời tự chọn hoặc do gia đình đặt, chỉ có người trong nhà và Thổ công biết. Trong các dịp giỗ kỵ, người cúng sẽ khấn tên hèm để linh hồn nhận ra và trở về, còn Thổ công thì chỉ cho người mang đúng tên đó vào nhà. Ở người Công giáo, tập tục này đã được thay thế bằng tên thánh đã có từ lúc được rửa tội. Khi xin lễ, đọc kinh, cầu nguyện cho người đã qua đời, các tín hữu đều dùng tên thánh chứ không dùng tên thật. Có thể nói, tục đặt tên hèm vẫn được lưu giữ nhưng dưới một hình thức tương tự là tên thánh.
Phó dâng linh hồn: Khi có người lâm cơn nguy tử, ngoài việc mời linh mục đến xức dầu, các gia đình Công giáo Việt Nam còn mời thêm ban Kẻ Liệt, là nhóm giáo dân chuyên trách việc đọc kinh, cầu nguyện và phó dâng linh hồn người đang hấp hối trong tay Chúa. Ngoài những kinh quen thuộc như Kinh Lạy Cha, Kinh Kính Mừng, Kinh Dọn Mình Chết Lành…, ở nhiều nơi người ta còn thì thầm vào tai bệnh nhân những lời phó dâng như: Giêsu, Maria, Giuse, con xin phó dâng linh hồn con trong tay Chúa; hoặc Giêsu, Maria, Giuse, xin thương cứu rỗi linh hồn [tên thánh của người đang hấp hối]... Đây là một thực hành chỉ có ở các tín hữu Việt Nam, không phổ biến trong Giáo hội hoàn vũ, với mong muốn giúp người đang hấp hối được ơn chết lành.
Theo ghi nhận trong một nghiên cứu của Nguyễn Khánh Diệp năm 2017, thì lời phó dâng vừa thể hiện tư duy “còn nước còn tát”, vừa có thể liên tưởng tới tục hú hồn (hú vía) của người Việt xưa. Tục này, theo Đất lề quê thói của Vũ Văn Khiếu (Nhất Thanh) thì tiến hành như sau: con của người vừa mới mất leo lên nóc nhà từ phía trước, cầm áo của người ấy, gọi tên mà hô rõ ba lần “Ba hồn bảy vía ông [tên người chết], về với con” hoặc “Ba hồn chín vía bà [tên người chết], về với con”, rồi leo xuống phía sau nhà, đi vòng lên mà đắp áo cho thi hài, để hồn vía có cơ hội quay về với thể xác. Về cách thức thực hiện thì việc phó dâng linh hồn và hú hồn là khác nhau. Về mục đích thì việc phó dâng linh hồn là để cầu cho người đang hấp hối được ra đi trong an lành, còn việc hú hồn lại để tìm cơ hội cho người chết sống lại. Như vậy, việc liên tưởng tục hú hồn với phó dâng linh hồn là có phần gượng ép. Cũng theo Nguyễn Khánh Diệp thì sự khác nhau này là kết quả của quá trình Công giáo hóa của một tập tục bản địa, mà thông qua đó, người tín hữu Việt Nam tìm ra cách để vừa tiếp nối truyền thống, vừa thể hiện niềm tin Công giáo.
Theo quan sát thực tế thì hoạt động hộ niệm của Phật tử có nhiều điểm tương đồng với phó dâng linh hồn hơn là tục hú hồn. Hoạt động này thường do một nhóm Phật tử thuần thành gọi là ban Hộ Niệm tiến hành. Họ tụng kinh, niệm Phật và khuyên bảo để người sắp lâm chung tỉnh thức (có chánh niệm), với hy vọng người ấy sẽ được vãng sanh tịnh độ hoặc đầu thai vào các đường tốt. Dù chưa thể khẳng định hoạt động nào xuất hiện trước, nhưng sự tương đồng giữa ban Hộ Niệm và hội Kẻ Liệt có thể là kết quả của quá trình giao thoa giữa hai tôn giáo trong cùng một nền văn hóa truyền thống Việt Nam.
KỲ PHONG
Bình luận