Đại trùng tu nhà thờ Đức Bà những công việc thầm lặng

Hai tòa tháp của nhà thờ Đức Bà Sài Gòn đang từng bước trở nên vững chãi hơn sau khi hoàn thành nhiều hạng mục lớn, mà phần không nhỏ trong số đó sẽ không hiển hiện với công chúng khi việc trùng tu kết thúc.

Trong dịp đi thăm công trình vào cuối năm 2024, linh mục Inhaxiô Hồ Văn Xuân, Tổng Ðại diện TGP TPHCM và là Trưởng Ban Trùng tu chia sẻ: “Tới bây giờ, sau 7 năm thi công, chúng ta đã đi được nửa chặng đường, nhưng phần việc còn lại mất nhiều thời gian và tốn kém”. Hệ giàn giáo lắp dựng hợp lý giúp cho việc thi công được thuận tiện, và đồng thời cũng giúp “chẩn bệnh” cho ngôi thánh đường một cách chính xác. Càng “khám” kỹ, thì càng phát hiện ra thêm vấn đề phải giải quyết, đôi khi buộc Ban Trùng tu và tập đoàn Monument (Bỉ; chịu trách nhiệm chính về việc trùng tu nhà thờ Đức Bà Sài Gòn) phải thay đổi kế hoạch.

Việc gì găng đó

Năm 2024, nhiều hạng mục quan trọng đã được thực hiện ở hai tòa tháp chuông - tháp kẽm. Các phiến đá vôi Paris - phần đá trang trí ở đỉnh tháp chuông bị hư hại nhiều đã được thay bằng đá vôi trứng cá (oolithe) Massangis cũng của Pháp, nổi tiếng về độ cứng và sự bền bỉ với thời gian, và có màu tương đồng với loại đá trước đây. Đưa 90 tấn đá lên thay thế xong, thì việc tiếp theo là phải bảo vệ được thành quả đã thực hiện. Các khối đá Massangis được bao bọc lại cẩn thận để không bị ảnh hưởng gì trong quá trình thi công tiếp theo. Bà Ngô Phương Thanh (công ty EurohausHaustechnik), cho biết: “Hạng mục này là phần chân liên kết, được thi công trước, nhưng cần phải đảm bảo khi hoàn tất việc trùng tu thì các khối đá vẫn đẹp, sạch sẽ, không bị tổn hại. Cho dù đến lúc đấy không còn giàn giáo, mọi người chỉ nhìn từ dưới lên, có thể không thấy được chi tiết, không nhận ra vết trầy nhỏ - nếu có, nhưng chúng tôi muốn tất cả phải được bảo toàn một cách hoàn hảo. Đây là một phần việc không được nhìn thấy nhưng quan trọng, và cần sự chỉn chu, kỹ lưỡng”.

Ngay bên trên các khối đá, phần gia cường kết cấu đỉnh tháp chuông, chân tháp kẽm (tháp nhọn), đã được làm xong vữa liên kết. Nghe thì có vẻ đơn giản nhưng cần hình dung rằng ở đỉnh tháp chuông - chân tháp kẽm thì cùng lúc có bốn loại vật liệu cần được gia cường và liên kết với nhau: thép, đá granite, đá Massangis, gạch đất sét nung. Như vậy, các chuyên gia của Monument cần phải tính toán được loại vữa có thể vừa chịu lực, vừa gắn kết được cả bốn loại vật liệu vì sẽ khác so với vữa thông thường, vốn chỉ gắn một hoặc hai loại vật liệu.

Một hạng mục “nặng ký” đã được thực hiện là làm vệ sinh lại toàn bộ kết cấu bằng thép của tháp kẽm. Trước tiên, phải dùng cọ quét bụi bặm bám ở bề mặt. Quét để làm sạch nhưng đồng thời cũng là để khảo sát, vì khi không còn lớp bụi dày mới có thể đánh giá được hiện trạng, xem xét cụ thể những vị trí bị hư hại để có biện pháp “chữa trị” hoặc nếu hỏng nặng quá thì phải thay thế. Sau khi đã xử lý riêng những chỗ này - chẳng hạn vệ sinh những chỗ bị sét dày, mới có thể đánh cát toàn bộ. Đây cũng không phải là việc đơn giản vì khác với những nơi rộng rãi, ở tháp kẽm, mật độ các thanh thép liên kết dày đặc nên không gian để thao tác cũng bị hạn chế. Ngoài ra, còn phải che chắn cẩn thận để không làm lan bụi ra bên ngoài vì phía Ban Trùng tu luôn đặt yêu cầu khắt khe về bảo vệ môi trường. Khi đã hoàn tất các công đoạn làm vệ sinh, kết cấu tháp kẽm được phủ lên trên bề mặt thép bằng dung dịch kẽm nguyên chất của Đức. Trong khi kẽm bình thường qua thời gian dài sẽ bị đổi sang màu xám đậm, thì dung dịch kẽm nguyên chất này là loại chuyên dụng cho những hạng mục trang trí nên vẫn giữ được màu sáng đẹp ban đầu.

Khi người viết đến công trình, thì gặp nhóm các kỹ sư, công nhân đang tiến hành thay những phụ kiện, những phần liên kết - bù lông, ốc vít, tấm thép liên kết của tháp kẽm, tất cả được tuân theo quy chuẩn nghiêm ngặt của Monument: khi nào buộc phải thay; tình trạng thế nào thì phải gia cường; như thế nào thì có thể giữ lại nguyên trạng… Đây là phần việc cần sự tập trung, tỉ mỉ và sự tận tâm vì phải kiểm tra từng vị trí một. Sự chỉn chu, cẩn trọng không chỉ ở các thao tác, mà còn ở những… cặp găng tay. Thấy tôi tỏ vẻ tò mò khi nhìn thấy mỗi người có nhiều cặp găng tay khác nhau, bà Phương Thanh giải thích: “Chúng tôi trang bị nhiều loại găng tay chuyên dụng cho anh em công nhân, kỹ sư, thay gạch găng tay này, thao tác với thép găng tay khác, rồi còn có găng tay vải, găng tay len, găng tay cotton trắng… Việc gì thì dùng găng tay đó”.

Khi toàn bộ kết cấu đã vững chãi mới bắt đầu lợp phần mái của tháp kẽm, là những tấm kẽm Azengar do hãng VMZinc (Pháp) cung cấp.

Gạch, vữa “đo ni đóng giày”

Song song với những phần việc ở tháp kẽm, hai tháp chuông cũng bắt đầu được thay gạch. Về thứ tự trùng tu ở hai tòa tháp thì sẽ tiến hành thi công các hạng mục từ trên xuống, để khi hoàn tất từng “khu vực”, sau đó có thể dần dần tháo dỡ các giàn giáo. Và trùng tu đến đâu, gạch sẽ được thay đến đó. Tường của ngôi thánh đường, tùy vị trí mà độ dày khác nhau, nhưng đều gồm hai phần là gạch trang trí (bề mặt), và gạch xây ở bên trong. Gạch, vữa phải phù hợp với thời tiết, độ cao, và đáp ứng được các yêu cầu về kỹ thuật kết cấu mà tập đoàn Monument đưa ra. Hãng sản xuất gạch và hãng sản xuất vữa danh tiếng, lâu đời tại Đức ngoài cung cấp sản phẩm chất lượng theo tiêu chuẩn Châu Âu còn “đo ni đóng giày”, theo đúng các tiêu chuẩn thực tế như vậy của nhà thờ Đức Bà.

Kế hoạch thay gạch đã được thay đổi. Trao đổi với Công giáo và Dân tộc, Giám đốc kỹ thuật dự án Mark Willems của tập đoàn Monument phân tích: “Lúc trước, về gạch trang trí, chúng tôi dự định chỉ thay những viên bị bể, mòn, giữ lại những viên còn nguyên. Qua nhiều lần khảo sát, khác với những hình ảnh tổng thể, kể cả hình ảnh từ quay phim 3D, nhìn xa thì còn đẹp, có những chỗ ít hư, nhưng đến khi có giàn giáo lên đến tận nơi, viên gạch tưởng chừng ‘lành’, chỉ cần gõ nhẹ bằng búa cao su thì đã bị rã, bể rất dễ dàng. Khi cho thay thử nghiệm, có những chỗ chỉ mới thao tác ở ron thôi thì đã lở nguyên mảng bề mặt gạch, sờ vào vụn như bột. Nếu muốn, có thể giữ được một số, nhưng với hiện trạng thì gần như chắc chắn, những viên giữ lại này, một, hai năm sau sẽ xuống cấp và cũng phải thay. Ở độ cao trên 30m, khi hoàn thành trùng tu, không còn giàn giáo, đến lúc gạch cũ được giữ lại mà bị mòn, bị hư bởi mưa nắng, thì không thể lại lắp dựng giàn giáo quy mô lớn chỉ để thay vài viên gạch. Và việc thay vài viên bị hư sẽ đòi hỏi rất nhiều tính toán vì ảnh hưởng đến toàn bộ hệ kết cấu tường gạch bề mặt. Theo đúng quy trình, các chuyên gia của Monument đã kiểm tra những vị trí thử nghiệm ‘thay gạch hư - giữ gạch nguyên’ cũng như tổng thể tường gạch và đi đến kết luận để trình lên Ban Trùng tu, phương án tốt nhất là thay toàn bộ gạch trang trí”.

Cũng ở khu vực tháp chuông, một hạng mục quan trọng đã bắt đầu trong năm 2024 sẽ được tiếp tục trong năm 2025 là tu sửa ghế chuông (phần kết cấu để treo chuông). Khi thay gỗ mới cho ghế chuông, phải mang chuông xuống, thay xong thì đưa chuông lên. Loại gỗ được chọn là Azobé, nguồn gỗ ở Congo, sơ chế, gia công tại Châu Âu và chế tác hoàn thiện tại Bỉ. Trong lãnh vực kết cấu xây dựng, gỗ này được gọi là “gỗ thép” vì rất cứng. Các kỹ sư phải tính toán để cùng lúc đáp ứng nhiều phần việc liên quan: tính toán kết cấu, lắp dựng, điều khiển chuông. Hạng mục này phức tạp không khác gì hạng mục thay đá Massangis trước đây: phải mang các khối đá cũ xuống, đưa đá mới lên. Liên quan đến hệ thống chuông của nhà thờ Đức Bà, Ban Trùng tu đã đặt thêm 3 chuông cho tháp phía Trường Tiểu học Hòa Bình (vốn đã có 2 cái); còn tháp phía Bưu điện Thành phố có 4 chuông thì không đặt thêm.

Đằng sau ánh đèn

Một trong những trọng tâm của năm 2025 là nghiên cứu tất cả các hạng mục của hệ thống điện và hệ thống chiếu sáng cho nhà thờ. Về hệ thống điện, các kỹ sư đã thực hiện khảo sát, tính toán trong năm 2024, sẽ được tiếp tục trong năm 2025. Đây cũng là những phần việc “hậu trường”, không ai thấy, nhưng rất quan trọng. Có thể chọn một minh họa “bên lề” là 500.000m dây đèn LED trang trí mùa Giáng Sinh vừa qua phủ lên toàn bộ nhà thờ Đức Bà Sài Gòn, cư dân thành phố hân hoan vì được ngắm ngôi thánh đường lung linh ban đêm, nhưng để được như thế thì cần phải sắp xếp hợp lý các hạng mục về điện, từ dây điện, tủ điện…

Hệ thống thiết kế ánh sáng cả trong lẫn ngoài nhà thờ Đức Bà Sài Gòn đã được chuyên gia hàng đầu châu Âu Pietro Palladino nhận lời phụ trách. Ông Palladino đã thiết kế ánh sáng cho nhiều công trình danh tiếng, đặc biệt là tại Milan (Ý), như nhà thờ Chánh tòa Duomo, sân bay Malpensa… Đây là những phần việc rất quan trọng, và thầm lặng vì phải đến lúc hoàn tất toàn bộ, đèn sáng lên, thì công chúng mới có thể nhìn thấy. Hệ thống chiếu sáng bên ngoài sẽ giúp người dân thành phố, khách du lịch chiêm ngưỡng một cách trọn vẹn kiến trúc của ngôi thánh đường vào ban đêm.

Phải hoàn thành trùng tu hai tòa tháp thì mới cho chiếu sáng, nhưng để khi ấy tất cả được sẵn sàng thì đã có một quá trình chuẩn bị từ năm 2024: khảo sát, thu thập dữ liệu, lựa chọn các phương án. Đèn đặt ở vị trí nào, hắt lên bao nhiêu, phải thiết kế trước, từ đó mới xác định đi dây điện đến đâu, tính toán công suất như thế nào thì đủ, ổ cắm, hệ thống điều khiển, phòng cháy chữa cháy… Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn ở trung tâm thành phố, xung quanh là rất nhiều nguồn sáng từ các tòa nhà khác và từ các công trình công cộng; không gian để lắp đặt hệ thống điện và các thiết bị thì hạn chế, nên để thiết kế được hệ thống chiếu sáng phù hợp không phải là điều đơn giản.

Dù là những hình ảnh thu hút nhiều sự chú ý như 500.000 mét dây đèn LED vào mùa Giáng Sinh vừa qua, hay là những công việc lặng lẽ không hề được nhìn thấy, thì từ Ban Trùng tu, đến các chuyên gia của tập đoàn Monument, các kỹ sư, công nhân của công ty EurohausHaustechnik, tất cả đều đặt toàn tâm, toàn ý, với những điều kiện tốt nhất để nhà thờ Đức Bà Sài Gòn có thể trường tồn với thời gian.

Lan Chi