Nhà thờ xứ / làng nơi tích hợp văn hóa làng Việt

Truyền giáo ở Việt Nam, Công giáo căn bản lấy làng (thôn, ấp, Plei…) để định hình giáo xứ, giáo họ. Ðịa vực làng được lấy làm địa vực giáo xứ (giáo xứ tòng thổ), tên giáo xứ đặt theo tên làng, Thánh Quan Thầy giáo xứ được xem là Thánh Quan Thầy của làng, nhà thờ giáo xứ gọi theo tên làng. Vì vậy có thể xem nhà thờ giáo xứ là nhà thờ làng đạo.

Làng hiện diện với các công năng lễ điển và còn là sự tích hợp văn hóa làng, thể hiện qua lòng đạo đức bình dân

Khi làng Việt chuyển đổi thành làng Công giáo, nhiều thành tố của làng Việt truyền thống, trong đó có tín ngưỡng dân gian và tôn giáo truyền thống, đã không còn hiện diện. Ðó là vì cư dân, tín hữu theo tín lý chỉ tôn thờ một Thiên Chúa. Sự biến mất của các cơ sở thờ tự cũng như các hình thức thờ cúng tín ngưỡng dân gian và tôn giáo ngoài Kitô giáo chỉ được xem là biến mất về vật thể, những giá trị văn hóa phi vật thể một mặt ẩn tàng vào cơ tầng văn hóa làng đạo, mặt khác lại hiện diện với các dạng thức khác nhau, cả về văn hóa vật thể lẫn văn hóa phi vật thể.

Về lĩnh vực kiến trúc: Trong khi một số nhà thờ Chánh tòa hay nhà thờ ở phố thị được kiến thiết theo phong cách châu Âu (được dân gian gọi là nhà thờ Tây) thì nhiều nhà thờ xứ/làng kiến trúc theo phong cách truyền thống dân tộc Việt Nam (được dân gian gọi là nhà thờ Nam). Nhà thờ Nam là tích hợp kiến trúc đình, chùa, đền phủ với mái cong, vì kèo gỗ, sáu hàng cột, cung thánh sơn son thếp vàng (thể hiện ở các toà vàng), trước Cung Thánh là cửa võng, một biến tấu của cửa võng nơi Cung Thánh đình làng hoặc nơi Phật điện. Quần thể Nhà thờ Lớn Phát Diệm (Kim Sơn, Ninh Bình) là một ví dụ.

Về công năng: ngoài công năng chủ đạo là nơi thờ phượng và thực hành thánh lễ Công giáo, nhà thờ xứ/làng còn có công năng gắn với đời sống văn hóa tâm linh của cư dân làng xã truyền thống Việt Nam. Nhà thờ xứ/làng được xem như tích hợp văn hóa tâm linh của đình làng, chùa làng, của đền phủ thờ mẫu.

Với đình làng, sự tích hợp thể hiện Thánh Quan Thầy giáo xứ được xem là Thánh Quan Thầy của làng, được hiểu như vị Thành hoàng được thờ nơi đình trung. Ðình làng, nhà thờ xứ/làng đều là ngôi nhà chung của cộng đồng. Cư dân, tín hữu đến đó thực hành nghi lễ, bàn công việc đạo đời.

Cổng làng cổ Đường Lâm

Một số ngày lễ như lễ Thánh Quan Thầy, lễ Thánh tử đạo, tuần chầu lượt trở nên ngày hội của xứ/làng. Cuộc đi kiệu diễn ra ở nhà thờ xứ/làng là sự tích hợp lễ hội làng kết hợp với một số lễ thức Công giáo. Bộ Bát bửu (còn gọi là bộ Chấp kích, là tám vật khí cụ quý đặt ở các cơ sở thờ tự dân gian, đặc biệt là ở các ngôi đình làng biểu hiện cho sức mạnh và quyền uy) được tín hữu - cũng là cư dân làng Công giáo - sử dụng đi trước cuộc lễ đi kiệu. Một trong các điểm nhấn của cuộc lễ đi kiệu chính là những cỗ kiệu được chạm trổ hoa lá cách điệu, sơn son, thếp vàng được gọi là kiệu vàng. Kiệu vàng có thể do cư dân làng đạo kiến tạo, cũng có thể mua lại ở các làng không Công giáo, quen gọi là làng Lương. Những nhạc cụ của lễ hội làng truyền thống được sử dụng trong các cuộc lễ đi kiệu như trống, mõ, trắc đặc biệt là phường bát âm với ngũ âm tấu nhạc hành vận lưu thủy một loại thanh âm cầu cho mưa thuận gió hòa của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Trống, trắc, mõ được biểu diễn theo hình thức vừa đánh, vừa múa theo nhịp điệu hành tiến.

Sự tích hợp văn hóa phi vật thể ở nhà thờ xứ/làng còn thể hiện ở một số chiều kích như: lễ đón giao thừa với chiêng, trống, đặc biệt là nghi lễ tế giao thừa. Kể hạnh của Phật giáo được tiếp thu để kể hạnh tích thánh tử đạo. Chẳng hạn như kể hạnh thánh tử đạo Phêrô Tùy ở giáo xứ Bằng Sở, xã Ninh Sở, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội. Vào ngày kỷ niệm, ngoài cuộc lễ đi kiệu rầm rộ, náo nhiệt còn là việc cộng đoàn xướng tụng hạnh tích của Thánh. Những trò diễn, xếp hình, kéo chữ ở đình làng (chẳng hạn như kéo chữ Thánh cung vạn tuế), ở phủ Mẫu (chẳng hạn như kéo chữ Thiên hạ thái bình)… được tích hợp thành việc xếp hình (mỏ neo, sao biển, Thập giá hoặc hai mẫu tự AM - Ave Maria - Kính mừng Maria…). Nghi thức dâng hoa lên Phật (ở chùa) hay dâng hoa lên Mẫu (ở tín ngưỡng Tam Phủ, Tứ Phủ) được tích hợp trong múa hát dâng hoa tháng 5, tháng Hoa Ðức Mẹ.

Nhà thờ Sapa

Ngày nay không còn nhiều làng Công giáo toàn tòng (được hiểu là toàn bộ hay hầu hết cư dân làng là tín hữu Công giáo). Quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa, một số làng đạo chuyển thành phố đạo. Một số yếu tố văn hóa làng Công giáo đã và đang bị mai một, nhưng nhà thờ xứ/làng vẫn hiện diện với các công năng lễ điển và còn là sự tích hợp văn hóa làng, thể hiện qua lòng đạo đức bình dân.

Người Công giáo đi làm ăn xa, nhưng đến các ngày lễ như lễ Thánh Quan Thầy giáo xứ, lễ Thánh Tử đạo, lễ Giáng Sinh, lễ Phục Sinh, tuần chầu lượt và Tết Nguyên đán lại náo nức tụ họp về nhà thờ xứ/làng. Làng đạo lại nhộn nhịp đông vui với các biểu hiện của lòng đạo đức bình dân.

Sự tích hợp với văn hóa làng xã với cách nhìn truyền thống được xem là biểu hiện của hội nhập văn hóa Công giáo văn hóa Việt Nam, với cách nhìn hiện tại có thể xem đó là sự hiệp hành của văn hóa Công giáo với văn hóa tộc Việt. Một chủ đề mà Thượng Hội đồng Giám mục Thế giới lần thứ XVI sẽ họp đại hội vào tháng 10 năm 2023, theo đó với chủ đề mục vụ năm 2022: Hướng tới một Hội Thánh hiệp hành, hiệp thông - tham gia - sứ vụ.

PGS.TS. Nguyễn Hồng Dương