Những người hùng của nghệ thuật cổ

Nếu không có nỗ lực thầm lặng của nhóm “Những người giải cứu báu vật”, hàng chục ngàn tác phẩm vô giá của nhân loại, trong đó có rất nhiều tác phẩm cổ của Kitô giáo, đã biến mất vĩnh viễn.

Ðại úy Robert Posey và binh nhất Lincoln Kirstein là những người đầu tiên lách người qua một cái lỗ hẹp của đống đổ nát, chắn trước lối vào của một khu mỏ cổ xưa ở ngôi làng nhỏ Altausee thuộc dãy Alps của Áo vào năm 1945. Vào thời điểm đó, thế chiến thứ hai đang dần khép lại. Tay cầm ngọn đèn tỏa ra ánh sáng yếu ớt, họ đi qua một căn hầm nhỏ và tiến vào căn kế tiếp. Tại đây, một bộ tác phẩm gồm 8 bức tranh “The Adoration of the Lamb” (tạm dịch: Tôn vinh Chiên Thiên Chúa) đang nằm trơ trọi trên các thùng giấy bồi.

Những báu vật suýt biến mất

Tác phẩm nói trên của họa sĩ Jan van Eyck được xem là một trong những kiệt tác rực rỡ nhất của nghệ thuật châu Âu ở thế kỷ 15. Trong một bức tranh, Ðức Mẹ đang ngồi tĩnh lặng và cầm trên tay quyển sách. “Những viên đá quý nhiệm màu trên vương miện của Ðức Maria lấp lánh dưới ánh sáng của ngọn đèn khí đá mà chúng tôi mang theo. An bình và đẹp đẽ đến nín thở, tuyệt tác của loài người lặng lẽ nằm đó”, ông Kirstein viết lại khoảnh khắc không thể nào quên. Hai ông Kirstein và Posey là thành viên của đội giải cứu các kho báu trực thuộc quân Ðồng Minh. Ða số các thành viên đều là nam giới ở độ tuổi trung niên và một số phụ nữ, với nghề nghiệp là sử gia, kiến trúc sư, nhà phụ trách viện bảo tàng và giáo sư. Nhiệm vụ của họ là lần theo dấu vết và mang về vô số tác phẩm vô giá từng rơi vào tay Ðức Quốc xã trong thế chiến thứ hai.

Sau khi chiến tranh kết thúc, nỗ lực của họ chìm vào quên lãng, cho đến khi một học giả nghệ thuật tên Lynn H. Nicholas, làm việc ở Brussels (Bỉ), tình cờ đọc được cáo phó về một phụ nữ đã bí mật theo dõi chiến dịch cướp bóc của Ðức Quốc xã suốt nhiều năm, và một tay bà đã cứu lấy 60.000 tác phẩm nghệ thuật. Ðiều này đã thôi thúc nữ học giả dành cả thập niên truy tìm và thu thập thông tin của các thành viên đội “Những người giải cứu báu vật”. “Không có họ, rất nhiều báu vật quan trọng nhất của nền văn hóa châu Âu ắt hẳn đã biến mất. Họ đã làm được điều tuyệt vời khi tìm được, khôi phục và bảo vệ kho báu nghệ thuật của nhân loại”, theo bà Nicholas.

Altaussee - Ðiểm tập kết của Ðức Quốc xã

Không nơi nào mà “Những người giải cứu báu vật” tìm được nhiều tác phẩm bị mất tích như Altaussee, địa điểm được Adolf Hitler chọn để cất giấu những tuyệt tác cho viện bảo tàng Fuhrermuseum dự kiến xây dựng ở Linz (Áo). Vào lần đầu tiên đến đây, ngoài “The Adoration of the Lamb”, hai ông Kirstein và Posey còn phát hiện bức tượng Madonna xứ Bruges, được bậc thầy Michelangelo khắc họa hình ảnh Ðức Mẹ và Chúa Hài Ðồng. Bức tượng Madonna xứ Bruge đã bị Ðức Quốc xã cướp đoạt trong lúc tháo chạy khỏi Bruges (Bỉ) vào thời điểm quân Ðồng Minh kéo vào thành phố tháng 9.1944. Nhiều tác phẩm khác của nghệ thuật thánh cũng đang bị cất giấu tại đây, trong đó có bức tranh Mẹ Ðồng Trinh và Chúa Hài Ðồng của Leonardo da Vinci.

Người hùng thật sự đằng sau các nỗ lực giải cứu chính là ông George Stout, người trước khi chiến tranh nổ ra đã phát hiện kỹ thuật mới nhằm bảo quản các tác phẩm nghệ thuật ở Bảo tàng Fogg của Ðại học Harvard (Mỹ). Trong những năm đầu tiên của thế chiến thứ hai, ông vận động thành lập nhóm giải cứu các tác phẩm quý của thế giới nhưng không thành công. Phải đến tháng 12.1944, “Những người giải cứu báu vật” được thành lập và ông Stout được mời gia nhập. Nhà văn Mỹ quá cố Lincoln Kirstein từng nhận xét ông Stout “là người hùng thời chiến tranh vĩ đại nhất của mọi thời đại - ông ấy đã cứu những tác phẩm nổi tiếng hàng đầu mà con người thời nay có thể biết đến”.

Khi đến Altaussee vào ngày 21.5.1945, ông Stout ghi nhận được 6.577 bức tranh, 2.300 bức vẽ hoặc màu nước, 954 tác phẩm in ấn, 137 tác phẩm điêu khắc và nhiều tác phẩm khác. Tất cả được cất giấu bên trong một cái hang lớn nằm sâu hơn 1,6 km trong lòng núi Alps. Chỉ cần chậm vài tuần nữa, mọi thứ đều bị hủy diệt. Hitler lúc đó đã ban hành “sắc lệnh Nero”, với nội dung phá hủy toàn bộ các phương tiện quân sự, cơ sở liên lạc, kho chứa phục vụ cho quân đội trong trường hợp đối mặt với nguy cơ rơi vào tay quân Ðồng Minh. Tuy nhiên, sĩ quan chỉ huy lực lượng Ðức Quốc xã tại khu vực August Eigruber lại diễn dịch sắc lệnh trên thành mệnh lệnh phải phá hủy mọi đồ vật có giá trị, bao gồm các tác phẩm nghệ thuật dưới quyền kiểm soát của mình. Eigruber cho lính sắp xếp 8 thùng chứa toàn bom trọng lượng 45 kg vào khu mỏ. May mắn là những người thợ mỏ địa phương đã tìm cách dời các thùng chứa bom ra ngoài vì sợ nguy hiểm đến tánh mạng.