Ấn tượng Di Linh

Tháng Giêng năm nay, họ đạo Di Linh kỷ niệm 95 năm hiện diện trên vùng đất Nam Tây nguyên. Một chặng đường non thế kỷ ghi dấu nhiều con người và các câu chuyện truyền kỳ, nhiều công trình ý nghĩa, nhiều ước mơ đã thành hiện thực, nhiều ước vọng đang hình thành…

Các tín hữu thường xuyên viếng mộ Đức cố Giám mục Jean Cassaigne trong Trại phong Di Linh - ảnh: Gx Di Linh

CON NGƯỜI TRUYỀN KỲ

Ngày 24.1.1927, theo bài sai của Ðức Giám mục giáo phận Sài Gòn Isidore Dumortier, linh mục Jean Cassaigne thuộc Hội Thừa Sai Paris (MEP) - sau tám tháng đến Việt Nam - đã đặt chân đến địa điểm truyền giáo Di Linh - vùng đất tỉnh lỵ của Ðồng Nai Thượng, được thiết lập năm 1899, tái lập năm 1920 (đổi tên thành Lâm Ðồng năm 1957). Nơi đây có địa hình rừng núi hoang vu với nhiều loại thú rừng trú ẩn, sốt rét rừng tiềm ẩn, rải rác vài buôn làng người Koho, một số người Kinh lưu trú hoặc qua lại buôn bán. Ngày 30.1.1927, cha Cassaigne dâng thánh lễ Chúa nhật đầu tiên tại một căn phòng nhỏ trong nhà xứ (lúc đó chưa có nhà thờ), chỉ với bốn giáo hữu tham dự gồm ông bếp, chú giúp lễ đi theo cha từ Sài Gòn và hai vợ chồng người Việt làm công cho một lò gạch trong vùng.

Lần hồi cha biết vùng này có độ hai, ba trăm người Việt sinh sống, phần đông là những người bán hàng rong từ nơi khác đến trao đổi sản vật với người dân tộc. Trong nhóm này, cha tìm ra khoảng 20 người có đạo, nhưng sống rải rác cách Di Linh khoảng 50 cây số, hơn nữa trú ngụ không lâu bởi sốt rét rừng hoành hành khiến dễ ngã bệnh và khi qua cơn mệt mỏi ốm đau, vội dạt về xuôi. Chính vì vậy, vị mục tử trẻ tuổi tập trung vào việc truyền giáo cho người Koho bản địa. Trong số những người cha năng lui tới thăm viếng thời gian đầu có nhiều người nhiễm bệnh phong. Không chỉ trực tiếp chăm sóc vết thương, chăm lo thuốc men cho bệnh nhân, hằng tuần cha còn giúp họ gạo muối, thịt nai. Có lần một phụ nữ không tới lãnh phần, cha đã đến tận túp lều tranh của bà và phát hiện bà sắp chết - đôi mắt lờ đờ, mủ nhớt nhầy nhụa nơi các vết thương đã rữa nát… Sau khi được nghe truyền đạt những điều căn bản về đức tin, bà đã lãnh nhận Bí tích Thanh Tẩy và trở thành tín hữu Công giáo đầu tiên của Di Linh cũng như của giáo phận Ðà Lạt sau này (GP Ðà Lạt được thiết lập năm 1960 tách ra từ giáo phận Sài Gòn). Hiện nay trong Sổ Rửa tội và Sổ Chứng tử của giáo xứ Di Linh, tên bà là Maria Ka Trut vẫn được lưu giữ nơi trang đầu.

Nhà thờ Di Linh hiện nay xây dựng năm 1953, dưới thời cha sở Phaolô Võ Văn Bộ - ảnh: Hoàng Anh

Năm tháng sau khi đến vùng truyền giáo, cha dựng lên một nhà nguyện bên ngoài nhà xứ. Ngày 20.6.1927, dịp cha sở Phan Thiết Barret lên thăm, ngài mời cha dâng thánh lễ đầu tiên trong nhà thờ mới, và cũng từ đó, Mình Thánh Chúa được đặt chính thức cho tới nay.

Ngoài việc kinh lễ, truyền đạt giáo lý cho các tân tòng…, một phần tâm trí của cha luôn để tâm đến những người bệnh phong, nhất là những bệnh nhân nặng phải sống cô độc trong những căn chòi ở bìa rừng cách xa buôn làng. Cha đã xúc tiến thành lập một ngôi làng cho người bệnh, cách nhà thờ Di Linh khoảng một cây số. Làng gồm những căn chòi riêng rẽ, mái lợp tranh. Ngay cổng làng là một nhà nguyện vách ván, chỉ có duy nhất một cái bàn để dâng lễ, bên trên là tượng Chúa Giêsu chịu đóng đinh. Ngày 11.4.1929, làng phong Di Linh được chính thức công nhận, ban đầu quy tụ 21 bệnh nhân, cuối năm tăng lên 33 và bốn năm sau là khoảng 100, trong đó có nhiều người từ các buôn làng xa tìm đến. Làng phong ngày nay là Trại phong Di Linh, tọa lạc trên một quả đồi thoáng đãng với những ngôi nhà khang trang, một nhà nguyện mang đường nét nhà rông cuốn hút.

Năm 1941, cha Cassaigne được Tòa Thánh bổ nhiệm làm Giám mục giáo phận Sài Gòn. Dấu ấn cha lưu lại sau 14 năm phục vụ họ đạo Di Linh là một ngôi nhà thờ với sức chứa vừa phải, một cộng đoàn 795 tín hữu gồm 15 người Pháp, 134 người Việt và 218 người Koho. Rồi cũng sau 14 năm trong cương vị Giám mục Sài Gòn, ngài từ nhiệm trở về sống nơi trại phong cùng với những bệnh nhân Koho thân thương và từ biệt cõi thế ngày 31.10.1973. Mộ phần của ngài hiện tọa lạc trước ngôi nhà nguyện trong trại phong.

Nhớ về vị mục tử tiên khởi, cha sở đương nhiệm họ đạo Di Linh Ðaminh Trần Thả tâm tình: “Ngài là một nhà truyền giáo gieo cảm nhận sâu đậm cho mọi người về trái tim yêu thương và gắn bó suốt đời với đồng bào Koho - nhất là người bệnh phong, một thừa sai không ngại dấn bước trên vùng cao nguyên hoang vu… Sau khi ngài từ trần một năm, cha sở tiền nhiệm của tôi là cha Giuse Phùng Thanh Quang đã khắc họa đậm nét chân dung và công lao của ngài trong tập sách “Lạc quan trên miền Thượng” xuất bản năm 1974. Giờ đây giáo phận Ðà Lạt đã khởi sự tiến trình xin mở án phong chân phước và hiển thánh cho ngài, chúng ta khấn nguyện và từng ngày mong đợi Giáo hôi vinh thăng ngài”.

Thiếu nhi giáo sở Sơn Điền nhận quà Noel 2021 trong ngôi nhà thờ tạm vừa hoàn thành - ảnh: Gx Di Linh

CÁNH ÐỒNG NGÚT MẮT

Trong chặng đường lịch sử 95 năm qua, họ đạo Di Linh đón nhận 11 mục tử đến phục vụ. Kế tục cha sở tiên khởi Jean Cassaigne là các cha Emice Grelier (1941-1950), Rubat de Mérac (1950-1954), Phaolô Võ Văn Bộ (1951-1954), Jean Moriceau (1954-1955), Phaolô Nguyễn Văn Tam (1955-1957), Louis Phạm Văn Nẫm (1957) - sau này là Giám mục phụ tá TGP TPHCM -, Phaolô Nguyễn Văn Nghị (1957-1958), Giuse Phùng Cảnh (1958-1962), Giuse Phùng Thanh Quang (1962-2003), Ðaminh Trần Thả từ 2003 đến nay. Vào thời điểm quản nhiệm của cha sở tiên khởi Jean Cassaigne, ngoải Di Linh, trên địa bàn giáo phận Ðà Lạt - tỉnh Lâm Ðồng hiện nay trải dài hơn 100 cây số, rộng vài chục cây số, chỉ có thêm họ đạo Ðà Lạt. Thật là một cánh đồng truyền giáo hoang sơ, màu mỡ!

Tháng 7.1928, cha sở giáo xứ Nam Ðịnh, giáo phận Hà Nội Vacquier ghé thăm Di Linh, gởi gắm cha Cassaigne coi sóc 35 giáo dân của mình vào làm công trong các đồn điền, trại canh nông vùng Fimnom cách khoảng 40 cây số. Số giáo hữu này quy tụ thành họ nhánh Bắc Hội của Di Linh, và từ đó dù xa xôi vẫn được lãnh nhận các bí tích thường xuyên.

Ðầu những năm 30, trên vùng đất Công Hinh, cách Di Linh khoảng 30 cây số, một Trung tâm Thực nghiệm Nông sản được thành lập thu hút một số lao động gốc miền Trung. Năm 1936, Công Hinh có khoảng 20 nóc gia, trong đó có 6 gia đình Công giáo, và có một ngôi nhà thờ đã được cha Cassaigne vận động dựng nên. Từ đó, các cha Di Linh luân phiên nhau hằng tháng đến với Công Hinh. Công Hinh ngày nay là họ đạo Bảo Lộc, quy tụ 8.000 tín hữu với ngôi nhà thờ mang đường nét kiến trúc đặc sắc, tọa lạc ngay trung tâm thành phố Bảo Lộc.

Năm 1939, vị mục tử hăng say đặt chân đến Kala, cách Di Linh khoảng 6 cây số và thiết lập điểm truyền giáo. 2 năm sau, Kala phát triển thành giáo xứ từ cội nguồn xứ mẹ Di Linh.

Sau khi cha sở tiên khởi về nhận nhiệm sở Giám mục giáo phận Sài Gòn, các vị mục tử kế nhiệm cũng không ngừng tiếp nối con đường truyền giáo của ngài. Năm 1970, Di Linh góp phần hình thành giáo điểm Ðinh Trang Hạ, cách giáo xứ mẹ hơn 10 cây số. Sau 1975, giáo điểm đón nhận thêm 600 bà con Công giáo từ Nam Ðịnh vào và nay đã phát triển thành giáo xứ Ðinh Trang Hòa. Cũng trong vùng này, năm 1992, giáo xứ Hòa Ninh được thiết lập nhưng trước đó, từ 1979-1991, Di Linh đã đón nhận và cưu mang Hòa Ninh, khi còn là giáo điểm.

Sau 1975, đồng bào Công giáo di dân vào vùng Ðạ Hoai, Ðạ Tẻh, Cát Tiên phía Nam Lâm Ðồng cũng đã tìm đến Di Linh trong những dịp lễ trọng và giáo xứ đã hỗ trợ họ về tinh thần cũng như vật chất thời gian đầu. Hiện nay những nơi này đều đã trở thành những giáo xứ có đông đảo giáo dân.

Trong hai thập niên vừa qua, từ Di Linh tách ra còn có thể kể thêm các giáo xứ tọa lạc nơi vùng phụ cận như Tân Lâm (được nâng lên giáo xứ năm 2012) với hơn 6.000 giáo dân; Kaming (2018) gồm 2.100 tín hữu người Koho, chỉ cách Di Linh hơn một cây số; Hàng Hải (2021) hơn 1.280 giáo dân gốc Hải Hậu, Bùi Chu; Liên Ðầm (2021) có 3.250 giáo hữu, đa số là anh em sắc tộc.

Dù đã chia tách thêm nhiều giáo xứ, Di Linh ngày nay vẫn là một họ đạo lớn với hơn 8.000 giáo dân, trong đó khoảng một nửa là tín hữu người Koho, tập trung ở các xã Tân Châu và Di Linh Thượng 1,2.

Cha sở Đaminh Trần Thả giải thích ý nghĩa cây nêu của người Koho có cả ba yếu tố tổ tiên, gia đình dòng tộc và bàn thờ thần linh - ảnh Hoàng Anh

Ðặc biệt, vào dịp kỷ niệm 95 năm ngày thành lập, Di Linh lại có thêm hai giáo điểm trực thuộc được nâng lên hàng giáo sở (có sự hiện diện thường xuyên của linh mục) gồm Gia Bắc với khoảng 600 tín hữu Koho do cha Phaolô Hoàng Kim Trọng quản nhiệm, và Sơn Ðiền với khoảng 500 tín hữu Koho do cha Luca Hoàng Vũ Thái Dương phụ trách.

Các tín hữu người Koho tại Gia Bắc, trên cung đường Ma Lâm - Bình Thuận, đón nhận Tin Mừng từ cuối những năm 90 của thế kỷ trước và dù cách xa nhà thờ mẹ đến 40 cây số nhưng trong thời gian qua vẫn luôn sốt sắng giữ đạo. Chị Maria Rhoda M’Huê, giáo lý viên tại đây thuật lại: “Từ năm 2011, giáo họ vẫn duy trì các lớp giáo lý Rửa Tội, Thêm Sức theo chương trình của giáo phận. Ước mong khi đã trở thành giáo sở, Gia Bắc sẽ có thêm nhiều sinh hoạt tôn giáo khởi sắc”.

Cũng trên cung đường Ma Lâm, cách Di Linh 22 cây số, rẽ phải thêm 7 cây số là giáo sở Sơn Ðiền. Cha quản nhiệm Hoàng Vũ Thái Dương cho biết: “Cách nay vài năm, Sơn Ðiền chỉ có căn chòi nhỏ lợp lá bày biện bàn thờ để giáo dân đến đọc kinh, nhưng hiện nay, với sự giúp đỡ của các ân nhân, giáo sở đã mua được mảnh đất rộng rãi hơn và đang làm nhà nguyện theo dạng nhà tiền chế để các sinh hoạt đạo đức được cử hành thuận tiện hơn”.

KHO TÀNG KOHO

Với đặc điểm là một họ đạo có đông đảo tín hữu Koho nên trong công cuộc truyền giáo nơi đây, các linh mục người Pháp cũng như các linh mục người Việt luôn coi trọng và tìm cách bảo tồn sắc thái văn hóa bản địa.

Ngay khi đặt chân đến Di Linh, cha Cassaigne, vị truyền giáo tiên phong cho người Koho đã học ngôn ngữ của họ và ký tự theo mẫu tự Latinh. Mục đích tạo chữ viết là nhằm lưu giữ những di sản văn hóa của người Koho, vốn xưa nay chỉ được lưu truyền qua truyền khẩu. Năm 1929, cha Cassaigne đã cho xuất bản tập sách mỏng “Lexique Koho - Francais - Annamite” do nhà in Tân Ðịnh ấn hành, kế tiếp là quyển “Manuel de Conversation Francais - Koho”, ấn hành năm 1930, tái bản năm 1936 làm tài liệu ban đầu cho các nhà truyền giáo trong vùng.

Hiện nay, cha sở đương nhiệm Di Linh cũng đang soạn thảo từ điển Việt - Koho và từ điển Việt - Koho - Churu với sự trợ giúp của một số chuyên viên. Từ điển có thêm phần ngôn ngữ Churu nhằm góp phần với các mục tử đang phục vụ cho một số cộng đoàn Churu trong giáo phận.

Từ thập niên 90 của thế kỷ trước, giáo phận Ðà Lạt đã ý thức việc cần phải lưu giữ những vật thể văn hóa người Koho cho con cháu đời sau. Ðược nhiều mục tử và giáo dân, đặc biệt là tín hữu dân tộc đồng tình hưởng ứng, những đồ gốm sứ, đồ đồng, đồ gỗ… sử dụng hằng ngày trong đời sống của người Koho đã được sưu tập rất nhiều. Hiện thời một số vật phẩm đang được bảo quản và trưng bày nơi Nhà Truyền thống trong Trung tâm Mục vụ giáo phận. Riêng giáo xứ Di Linh, với mối liên hệ sâu xa với các buôn làng Koho, đã dành riêng một căn phòng lưu giữ hàng ngàn hiện vật chiêng, trống, tượng gỗ, chum, chóe… được cha sở thu thập hoặc do đồng bào dân tộc trao tặng, trong đó có những hiện vật quý hiếm như cây nêu và bàn thờ thần linh (Jơ nào yàng), những hiện vật diễn tả trọn vẹn niềm tin của người Koho với những nét độc đáo và riêng biệt không tìm thấy ở những dân tộc khác. Nhiều dân tộc cũng có cây nêu, nhưng “cây nêu Koho” có cả ba yếu tố tổ tiên, gia đình dòng tộc và bàn thờ thần linh. Khi tổ chức lễ hội ăn trâu (sà rơ pu), người Koho mời thần linh, tổ tiên và dòng tộc gia đình đến tham dự và chứng giám lòng biết ơn và thực hiện lời khấn hứa với thần linh. Không ai được vắng mặt trong lễ hội này!

Trong nhiều sinh hoạt tôn giáo, tiếng Koho cũng được dùng đan xen với tiếng Việt. Ðặc biệt, trong thánh lễ dành riêng cho tín hữu Koho sáng Chúa nhật hằng tuần tại nhà thờ Di Linh, lời kinh, câu đáp được tiếng trống phụ họa gợi nhớ bầu khí lễ hội thân thuộc của buôn làng.

Họ đạo Di Linh qua chặng đường thế kỷ luôn tỏa sáng tấm gương một vị thừa sai tiên khởi, một hạt giống tươi tốt lan rộng trên cánh đồng truyền giáo, một kho lưu trữ mơ ước di sản văn hóa bản địa... Cùng với đó là bầu nhiệt huyết của những vị mục tử kế thừa. Theo thời gian, vùng đất Di Linh 2K (Kinh - Koho) chắc chắn sẽ còn gây nhiều xúc cảm hơn nữa!

PHẠM NGỌC