1.
Hai chữ “tam cang” (tam cương) 三綱 sớm xuất hiện từ đời Đông Hán (206 trước Công Nguyên [TCN] - 9 CN), không rõ do ai tạo ra. Có thể “tam cang” là quan niệm chung vào thời ấy, tổng hợp quan niệm trong các đời trước Hán. Hai chữ “tam cang” có viết trong sách “Xuân Thu Phồn Lộ” 春秋繁露của Đổng Trọng Thư 董仲舒 (179-104 TCN) đời Tây Hán (206-9 TCN) và sách “Bạch Hổ Thông” 白虎通 của Ban Cố 班固 (32-92) đời Đông Hán (79-92). Cụm từ phổ biến trong hai sách này là “tam cang lục kỷ” 三綱六紀.
 |
1.1. Chẳng hạn, trong “Xuân Thu Phồn Lộ”(thiên “Cơ Nghĩa”) Đổng Trọng Thư viết: “Thiên vi quân nhi phú lộ chi, địa vi thần nhi trì tải chi; dương vi phu nhi sinh chi, âm vi phụ nhi trợ chi, xuân vi phụ nhi sinh chi, hạ vi tử nhi dưỡng chi, thu vi tử nhi quan chi, đông vi thống nhi táng chi, vương đạo chi tam cang, khả cầu ư Thiên.”天為君而覆露之, 地為臣而持載之, 陽為夫而生之, 陰為婦而助之, 春為父而生之, 夏為子而養之, 秋為死而棺之, 冬為痛而喪之. 王道之三綱, 可求於天. (Trời là vua nên phủ sương móc; đất là bầy tôi nên giữ và chuyển đi; dương là chồng nên sinh con; âm là vợ nên giúp đỡ. Mùa xuân là cha nên sinh con; mùa hạ là con nên nuôi cha; mùa thu là chết nên cho nó vô quan tài; mùa đông là đau đớn nên chôn nó. Tam cang của vương đạo có thể cầu ở Trời.)
1.2. Sách “Bạch Hổ Thông” (quyển 7) chép: “Tam cang giả hà vị dã? Vị quân thần, phụ tử, phu phụ dã. Lục kỷ giả, vị chư phụ, huynh đệ, tộc nhân, chư cữu, sư trường, bằng hữu dã. Quân vi thần cương, phụ vi tử cương, phu vi thê cương.”三綱者何謂也? 謂君臣, 父子, 夫婦也. 六紀者, 謂諸父, 兄弟, 族人, 諸舅, 師長, 朋友也. 君為臣綱, 父為子綱, 夫為妻綱. (Tam cang là gì? Là vua tôi, cha con, chồng vợ. Lục kỷ là cha, anh em, bà con, cậu, thầy, bạn bè. Vua là giềng mối của bầy tôi; cha là giềng mối của con; chồng là giềng mối của vợ.)
Như vậy quan hệ trong “tam cang” là quan hệ chánh-phụ. Sách Bạch Hổ Thông lại chép: “Quân thần, phụ tử, phu phụ, lục nhân dã. Sở dĩ xưng tam cang hà? Nhất âm nhất dương vị chi Đạo. Dương đắc âm nhi thành, âm đắc dương nhi tự, cang nhu tương phối, cố lục nhân vi tam cang.” 君臣, 父子, 夫婦, 六人也. 所以稱三綱何? 一陰一陽謂之道. 陽得陰而成, 陰得陽而序, 剛柔相配, 故六人為三綱. (Vua tôi, cha con, chồng vợ, là sáu người. Sao gọi là tam cang? Một âm một dương gọi là Đạo. Dương được âm thì thành tựu, âm được dương thì có trật tự, cứng mềm phối hợp nhau, do đó sáu người này là tam cang.)
1.3. Tuy không dùng hai chữ “tam cang” nhưng các sách sau đây có bàn tới ý nghĩa đó:
- Khoảng năm 300 TCN, sách “Mạnh Tử” (thiên “Tận Tâm, hạ”) viết về mối quan hệ giữa sáu người nói trên như sau: “Phụ tử hữu thân, quân thần hữu nghĩa, phu phụ hữu biệt, trưởng ấu hữu tự, bằng hữu hữu tín.” 父子有親, 君臣有義, 夫婦有別, 長幼有序, 朋友有信. (Cha con có tình thân, vua tôi có nghĩa, chồng vợ có cách biệt, lớn nhỏ có thứ tự, bạn bè tin tưởng nhau.)
- Khoảng thế kỷ 3 TCN, sách “Tuân Tử” (thiên “Vương Chế”) chép: “Quân thần, phụ tử, huynh đệ, phu phụ, thủy tắc chung, chung tắc thủy, dữ thiên địa đồng lý, dữ vạn thế đồng cửu.”君臣, 父子, 兄弟, 夫婦, 始則終, 終則始, 與天地同理, 與萬世同久. (Vua tôi, cha con, anh em, chồng vợ, có đầu có đuôi, có đuôi có đầu, cùng một lý với trời đất, cùng lâu dài muôn đời.)
- Khoảng giữa thế kỷ 3 TCN, sách “Hàn Phi Tử” (thiên “Trung Hiếu”) chép: “Thần sự quân, tử sự phụ, thê sự phu. Tam giả thuận tắc thiên hạ trị, tam giả nghịch tắc thiên hạ loạn. Thử thiên hạ chi thường đạo dã.” 臣事君, 子事父, 妻事夫. 三者順則天下治, 三者逆則天下亂. 此天下之常道也. (Bầy tôi phục vụ vua, con phục vụ cha, vợ phục vụ chồng. Ba điều này xuôi thuận thì thiên hạ yên bình. Ba điều này ngược ngạo thì thiên hạ loạn. Đó là đạo thường hằng của thiên hạ vậy.)
- Hoàn tất vào năm 239 TCN, sách “Lã Thị Xuân Thu” (thiên “Thị Quân Lãm”) chép: “Phụ tuy vô đạo, tử cảm bất sự phụ hồ? Quân tuy bất huệ, thần cảm bất sự quân hồ?”父雖無道, 子敢不事父乎? 君雖不惠, 臣敢不事君乎? (Dù cha vô đạo, con dám không phục vụ cha ư? Dù vua bạc bẽo, bầy tôi dám không phục vụ vua ư?)
 |
2. Trước đời Hán đã có khái niệm ngũ luân五倫 (năm mối quan hệ của con người): quân thần 君臣, phụ tử 父子, huynh đệ 兄弟, phu phụ 夫婦, bằng hữu朋友. Đời Hán chủ trương độc tôn Nho học mà bãi truất (bài xích: rejecting) các nhà khác. Chủ trương độc tôn Nho học này là của Đổng Trọng Thư và được Hán Vũ Đế (140-87 TCN) áp dụng (khoảng năm 136 TCN). Theo đó, chánh sách quy định như sau:
“Chư bất tại Lục Nghệ chi khoa, Khổng Tử chi thuật giả, giai tuyệt kỳ đạo, vật sử tịnh tiến.” 諸不在六藝之科, 孔子之術者, 皆絕其道, 勿使並進. (Những môn học không thuộc phạm vi của Lục Nghệ và học thuật của Khổng Tử thì phải dứt tuyệt; cấm chúng song hành với Nho.)
Phải chăng Đổng Trọng Thư đã tổng hợp tư tưởng trong các sách Mạnh Tử, Tuân Tử, Hàn Phi Tử, Lã Thị Xuân Thu, và tách ba mối quan hệ “quân thần, phụ tử, phu phụ” ra từ “ngũ luân”, rồi nâng chúng lên thành ba giềng mối (tam cang) quan trọng? Phải chăng Đổng Trọng Thư đã lấy ba luân (của “ngũ luân”) để chế biến thành “tam cang”? Điểm này có lẽ cần thêm tài liệu chứng minh. Ở đây có một điểm cần chú ý: Tại sao độc tôn Nho học mà vẫn dùng tư tưởng Pháp gia của Hàn Phi? Kỳ thực đường lối cai trị từ đời Hán là “dương Nho âm Pháp” 陽儒陰法, tức là bề mặt chủ trương Nho nhưng bên trong vẫn âm thầm dùng Pháp trị 法治 (rule of law; ruling by law: cai trị căn cứ theo luật pháp).
3. Trong “tam cang” thì “cang” nào là nền tảng?
“Tự Quái Truyện” của “Chu Dịch” chép: “Hữu thiên địa nhiên hậu hữu vạn vật; hữu vạn vật nhiên hậu hữu nam nữ; hữu nam nữ nhiên hậu hữu phu phụ; hữu phu phụ nhiên hậu hữu phụ tử; hữu phụ tử nhiên hậu hữu quân thần; hữu quân thần nhiên hậu hữu thượng hạ.” 有天地然後有萬物; 有萬物然後有男女; 有男女然後有夫婦; 有夫婦然後有父子; 有父子然後有君臣; 有君臣然後有上下 (Có trời đất rồi mới có muôn vật; có muôn vật rồi mới có nam nữ; có nam nữ rồi mới có chồng vợ; có chồng vợ rồi mới có cha con; có cha con rồi mới có vua tôi; có vua tôi rồi mới có trên dưới.)
Sách “Tuân Tử” (thiên “Đại Lược”) cũng chép: “Phu phụ chi đạo bất khả bất chính dã; quân thần phụ tử chi bản dã.”夫婦之道不可不正也; 君臣父子之本也. (Đạo vợ-chồng không thể không chính đáng; nó là căn bản của đạo vua tôi và đạo cha con.)
Theo đó, quan hệ chồng vợ (phu phụ cang) thể hiện nguyên lý dương-âm của trời đất, là quan hệ chánh phụ, xướng tùy, trên dưới, quan hệ của kẻ ra lệnh và người thi hành. Vậy, phu phụ cang là nền tảng rồi mới tới phụ tử cang, rồi tới quân thần cang.
Trong cái đạo âm dương này thì dương cao âm thấp (dương tôn âm ti). “Xuân Thu Phồn Lộ” (thiên “Dương Tôn Âm Ti”) của Đổng Trọng Thư giảng: “Trượng phu tuy tiện giai vi dương; phụ nhân tuy quý giai vi âm.“ 丈夫雖賤皆為陽; 婦人雖貴皆為陰. (Chồng dù hèn cũng đều là dương; vợ dù sang cũng đều là âm.)
Ca dao Việt Nam nói: “Có âm dương, có vợ chồng / Dẫu từ thiên địa cũng vòng phu thê.” Vậy đạo vợ chồng là đạo âm dương của trời đất. Cho dù hôn nhân là sự kết hợp quý tiện, chênh lệch sang hèn, nhưng âm vẫn tùy thuộc dương, là phu xướng phụ tùy (chồng bảo, vợ nghe theo), và âm không thể cậy sang quý mà lấn lướt dương. (Phải chăng đây cũng là đầu mối nảy sinh thói trọng nam khinh nữ?)
4. Về năm đức tính (nhân, nghĩa, lễ, trí, tín) thì Đức Khổng Tử có giảng rải rác trong “Luận Ngữ”, nhưng không gọi gộp chung là “ngũ thường”.
4.1. Đức Mạnh Tử giảng rõ bốn đức tính nhân, nghĩa, lễ, trí, mà Ngài gọi là “tứ đoan” 四端 (bốn đầu mối). Sách “Mạnh Tử” (thiên “Công Tôn Sửu, thượng”) chép: “Trắc ẩn chi tâm, nhân chi đoan dã; tu ố chi tâm, nghĩa chi đoan dã; từ nhượng chi tâm, lễ chi đoan dã; thị phi chi tâm, trí chi đoan dã. Nhân chi hữu thị tứ đoan dã.” 惻隱之心, 仁之端也; 羞惡之心, 義之端也; 辭讓之心, 禮之端也; 是非之心, 智之端也. 人之有是四端也. (Lòng trắc ẩn là đầu mối của nhân ái; lòng biết hổ thẹn và ghét bỏ là đầu mối của nghĩa; lòng nhân nhượng là đầu mối của lễ; lòng biết phân biệt đúng sai là đầu mối của trí. Con người có chúng là có bốn đầu mối.)
“Tứ đoan” là bốn đầu mối thiện lành, nên cũng gọi là “tứ thiện đoan” 四善端.
Đức Mạnh Tử cũng chỉ nói bốn đầu mối gồm “nhân, nghĩa, lễ, trí” mà không nói đến “tín”. Vậy, ai đã gộp “tín” vào tứ đoan để trở thành “ngũ thường”? Chính là Đổng Trọng Thư.
Trong “Hán Thư” (thiên “Đổng Trọng Thư Truyện”) chép: “Phù nhân, nghị, lễ, tri, tín, ngũ thường chi đạo. Vương giả sở đương tu sức dã.” 夫仁誼禮知信五常之道. 王者所當修飭也. (Ôi nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, là đạo ngũ thường. Bậc vua chúa nên tô điểm.) Ghi chú: Chữ nghị 誼 và tri 知 là giả tá假借 (vay mượn âm: phonetic loan) của nghĩa 義 và trí 智.
4.2. Trên đây đã dẫn lời Đức Mạnh Tử rằng: Lòng trắc ẩn (trắc ẩn chi tâm) là đầu mối của nhân (nhân ái); lòng biết hổ thẹn và ghét bỏ (tu ố chi tâm) là đầu mối của nghĩa; lòng nhân nhượng (từ nhượng chi tâm) là đầu mối của lễ; lòng biết phân biệt đúng sai (thị phi chi tâm) là đầu mối của trí.
Ngài còn xác định: “Vô trắc ẩn chi tâm, phi nhân dã; vô tu ố chi tâm, phi nhân dã; vô từ nhượng chi tâm, phi nhân dã; vô thị phi chi tâm, phi nhân dã.” 無惻隱之心, 非人也; 無羞惡之心, 非人也; 無辭讓之心, 非人也; 無是非之心, 非人也. (Không có lòng trắc ẩn thì chẳng là người; không có lòng hổ thẹn thì chẳng phải người; không có lòng nhân nhượng thì chẳng phải người; không có lòng biết phải biết trái thì chẳng phải người.)
Nói cách khác, theo Đức Mạnh Tử, ai không có bốn đức tính “nhân, nghĩa, lễ, trí” thì chẳng phải là người. Đổng Trọng Thư thêm vô “tín”, vị chi là năm đức tính, được gọi là “ngũ thường” (nhân, nghĩa, lễ, trí, tín), và ai không có năm đức tính này thì cũng chẳng phải là người.
5. Tóm lại, Đức Khổng Tử không phải là người tạo ra quan niệm “cang thường” dù Ngài từng đề cập và giảng giải chúng rải rác trong kinh điển.
Quan niệm “cang thường” xuất hiện từ đời Hán như một tổng hợp tư tưởng và lý luận của các thời đại trước đó. Ở chừng mực nào đó, có thể nói Đổng Trọng Thư là người đề cao quan niệm “cang thường” như một nền tảng phụ họa chủ trương độc tôn Nho học của ông trong đời Hán.
LÊ ANH MINH
Bình luận