Giới trẻ với tôn giáo và tính hiện đại

Giới trẻ là những người có tuổi đời đang độ thanh niên, có sức vóc, sôi nổi nhiệt huyết, nhiều hoài bão. Họ là nguồn lực tiềm năng của Giáo hội và đất nước, hứa hẹn triển vọng phát triển.

Nói tới giới trẻ là nói đến khả năng thích ứng, hội nhập, tiếp nhận cái mới một cách mạnh dạn, dám nghĩ dám làm. Ðây là điều mà những người già thường khao khát, bởi họ không còn trẻ, lại hay quá chắc chắn, đôi khi bảo thủ với những định kiến của mình.

Nói đến giới trẻ còn là nói đến tính hiện đại, tức có khả năng tham góp vào sự đổi mới, canh tân. Nhưng tính hiện đại trong giới trẻ luôn có tính hai mặt khi liên kết với vấn đề tôn giáo. Ngoài những mặt tích cực, ảnh hưởng của tính hiện đại đến giới trẻ cũng là mối lo ngại của nhiều tổ chức tôn giáo, biểu hiện qua một số điểm như : (1)Sự du nhập các luồng văn hóa mới, làm một bộ phận giới trẻ nhạt phai những yếu tố thuộc về tôn giáo, truyền thống, dân tộc;(2 )Làn sóng đầu tư, lưu học sinh, di dân, hôn nhân với người nước ngoài, tạo ra sự đa văn hóa và đa dạng tôn giáo trong một số người trẻ;(3)Tính thuần nhất của các yếu tố văn hóa vùng, văn hóa tôn giáo không còn như trước đây dẫn đến một người trẻ có thể tiếp nhận nhiều luồng văn hóa, xuất hiện xu hướng lai căng, pha trộn và lệch chuẩn, không rõ căn tính nguồn gốc mình là gì;(4)Xã hội thông tin, tạo ra hiện trạng văn hóa mạng, kéo theo lối sống ảo, đề cao cái tôi cá nhân, tự do phát ngôn của bộ phận người trẻ;(5)Cơ chế thị trường tạo ra mặt trái là văn hóa tiêu dùng, lối sống thực dụng, hưởng thụ, ít chia sẻ, được một số người trẻ ủng hộ.

Vấn đề đặt ra là, với một điều kiện thể lý và tinh thần tốt như vậy, lại sống trong các không gian tối tân, có nhiều tiện ích trợ giúp, tạo cảm giác là ít có trở ngại trong suy nghĩ và hành động, phải chăng đã làm cho người trẻ chẳng cần gì đến tín ngưỡng, tâm linh, thần thánh hay một tổ chức tôn giáo nào đó để trợ lực tinh thần, luân lý và các giá trị nhân bản ?

Ðể trả lời câu hỏi này, tất nhiên phải căn cứ vào các dữ liệu khảo sát xã hội học quy mô lớn và đúng phương pháp mới mong có kết quả chính xác. Dù vậy, hãy thử quan sát một số hiện tượng tín ngưỡng, tâm linh mỗi dịp Tết đến Xuân về : các sinh hoạt của các tôn giáo truyền thống vẫn có sự tham gia của rất nhiều người trẻ. Nhiều nam thanh nữ tú vẫn lên chùa lễ Phật đầu năm, hoặc thắp hương nơi bàn thờ tổ tiên vào những dịp Tết. Mùa Xuân, nhiều đội kiệu ở các hội làng vẫn có thanh niên hăng say khiêng rước. Nếu có dịp du Xuân đất Bắc, còn thấy ở các đền, đình, miếu, phủ mùa này chẳng phải chỉ giành riêng cho người già đi vãng cảnh : vẫn có nhiều người trẻ đến đó, khấn vái, thắp hương và cầu cúng. Những cô cậu lâu không có người yêu, sợ ế cũng bảo nhau đi cắt tiền duyên khi mỗi tuổi trôi qua. Rồi vào mỗi kỳ thi quan trọng như tuyển sinh vượt cấp, vẫn có những thí sinh vào sờ đầu cụ rùa đá, đôi bia tiến sĩ ở Văn Miếu - Hà Nội để cầu may. Ðó là chưa kể đến việc dâng sao giải hạn, cúng kiếng đầu năm, nhiều khi đến độ mù quáng, lệ thuộc, biến thành mê tín, cũng có sự góp mặt của cả người trẻ vv… Các chỉ báo trên phần nào phản ảnh một thực tế rằng, tâm thức tín ngưỡng, tôn giáo vẫn không mất đi trong lòng nhiều người trẻ, dù là họ đang ở xã hội hiện đại. Nhưng qua những hiện tượng này cũng phản ảnh một hiện thực xã hội còn bộn bề lo toan, có nhiều bất an trong lòng giới trẻ, đôi khi họ vẫn cần những trợ lực từ tâm linh, tôn giáo trước các thách thức của đời sống hiện thực. Tất nhiên, những hành vi tín ngưỡng, tâm linh của người trẻ cũng phần nào còn do được quy định bởi các khuôn mẫu văn hóa truyền thống, thói quen sinh hoạt gia tộc, gia đình... Nhưng cũng có không ít bạn thực hành là để giải tỏa khỏi các áp lực của đời sống hiện đại đang đè nén hoặc xuất phát từ lòng thành hay gởi gắm những hy vọng tốt đẹp hơn ở tương lai phía trước.

Với các tôn giáo có tổ chức chặt chẽ (tạm gọi là tôn giáo thể chế), giới trẻ được xem như tương lai nguồn lực của các Giáo hội. Ở đó, vẫn có rất nhiều người trẻ giữ các sinh hoạt tôn giáo và truyền thống tín ngưỡng của mình. Dù vậy có một thực tế đang hiển hiện là không ít thanh niên bây giờ bị cuốn hút mạnh mẽ bởi các mặt trái của lối sống thế tục. Có thể kể đến các loại tiêu khiển, giải trí đầy cám dỗ nhưng nguy hại như bia, rượu, cờ bạc, ma túy, mại dâm; cũng có thể kể đến một lối sống hưởng thụ, dựa dẫm và ích kỷ, không biết chia sẻ; cũng có thể nói đến hiện tượng hư danh sống ảo, khoe cái tôi cá nhân và lệ thuộc công nghệ quá mức… Mà khi các giá trị thế tục lên ngôi, sự suy giảm các giá trị tôn giáo sẽ xuất hiện. Một số bạn trẻ dần xa rời các không gian tôn giáo của mình : họ ít đi chùa, không thường xuyên đến nhà thờ vào Chúa nhật, hay vắng mặt cầu nguyện tại Thánh đường Islam trong các trưa thứ sáu... Những người trẻ thuộc diện này đang sa vào mặt trái của các giá trị thế tục, hoặc của nhịp sống hiện đại, bị nó lôi cuốn mà sao nhãng, bỏ quên đi các thực hành tôn giáo. Như vậy, dù năng động, cởi mở, nhiều nhiệt huyết, nhưng những ưu điểm này của người trẻ cũng dễ biến thành nhược điểm nếu như họ không có một căn bản luân lý tốt.

Nhìn chung, các “tôn giáo thể chế” đang rất lo lắng tới hiện tượng lệch chuẩn của giới trẻ. Bởi lẽ họ sống trong thời kỳ hiện đại, ngoài cái hay, đang tồn tại nhiều nghịch lý có thể ảnh hưởng nghiêm trọng tới các thuộc tính tôn giáo của người trẻ. Tính hiện đại, đằng sau các ưu điểm vượt trội là những lo ngại không nhỏ tới giới trẻ thuộc các tôn giáo khác nhau. Những điều lo ngại có thể kể đến như: (1) Sự trỗi dậy của lý tính bên cạnh cảm tính về Cái Thiêng; (2) Ðoạn tuyệt với vũ trụ luận của tôn giáo, thay thế nó bằng một thế giới của lý trí với các sản phẩm cụ thể, nhằm hiện thực hóa nhiều điều con người không thể đạt tới và lấy đó giải quyết các nhu cầu tinh thần của con người; (3) Thay thế không gian tôn giáo bằng các không gian thực dụng do con người tạo ra. (4) Áp dụng lý thuyết khoa học vào giải thiêng và giải luân lý tôn giáo; (5) Sử dụng tôn giáo như chất liệu để làm “công nghiệp văn hóa”, tạo ra các sản phẩm văn hóa nhiều lợi nhuận, đậm tính thế tục như điện ảnh, kiến trúc, du lịch tôn giáo… (6) Sự trỗi dậy của văn hóa thế tục và các giá trị thế tục bên cạnh giá trị tôn giáo.

Thực tế là, sau mọi toan tính của đời sống, mọi thú vui trần tục, những trải nghiệm…, các nan đề của cuộc sống vẫn tồn tại, không được giải quyết triệt để, nên có loanh quanh, cuối cùng người ta cũng trở về tìm đến những giá trị nhân bản của con người qua các tôn giáo, hoặc qua các khuôn mẫu văn hóa truyền thống để định hướng giới trẻ. Một hiện tượng xuất hiện gần đây trong xã hội ta là không ít người sau khi nghỉ hưu, rời bỏ công việc, về già lại tìm đến tôn giáo. Phải chăng những giá trị thế tục mà họ đã trải qua vẫn không đáp ứng được yêu cầu bản thân ? Phải chăng họ vẫn cảm thấy yếu đuối, cô đơn, trống rỗng và dễ đổ vỡ trong đời thực ? Tất nhiên thật khó nói với những người trẻ đang mải mê các giá trị nhất thời rằng, hãy trở về với các giá trị tôn giáo hay văn hóa truyền thống của mình như những trường hợp người già kể trên, mà cần sự nỗ lực từ phía gia đình cũng như của các tổ chức tôn giáo.

Có một thực tế không thể phủ nhận là, tôn giáo với một thiết chế lành mạnh thường tạo ra các giá trị luân lý, đạo đức có tính chất đề kháng tốt với mặt trái của đời sống xã hội. Người có một niềm tin tôn giáo trưởng thành thường hội nhập tốt với xã hội hiện đại mà không sợ mất căn tính của mình. Vì vậy, vai trò của tôn giáo trong định hướng cuộc sống hợp lý, đúng chuẩn cho giới trẻ là rất quan trọng.

Tiến sĩ Ngô Quốc Ðông (Viện Nghiên cứu Tôn giáo)