Muôn vẻ báo Tết, báo Xuân 1918 – 1945

Tìm về báo Xuân, báo Tết cách đây hơn 100 năm, là tìm với phong vị báo xưa cùng những đặc trưng riêng có của báo chí Việt một thời.

NAM PHONG TẠP CHÍ khởi nguồn

Xem qua một số tờ ở Nam Kỳ ra đời nửa sau thế kỷ 19 như Gia Ðịnh báo, Thông loại khóa trình, Nam Kỳ…, quả là chưa thấy rõ hơi hướng đậm nét liên quan đến Xuân, đến Tết vào dịp những báo ấy phát hành cuối năm này, đầu năm sau. Họa hoằn lắm thì chỉ mang hơi hướm Tết, như Thông loại khóa trình số 10 (2-1889) ở trang 2 có đề dòng chữ Hán “Tân Xuân”, và bài “Chữ viết dán ngày Tết”; rồi báo Nam Kỳ thời gian 1897-1900 có thơ liên quan dịp này như Nam Kỳ số 15 (3-2-1898) có thơ “Ngày Tết” của Trương Minh Ký; số 69 (23-2-1899), 118 (8-2-1900) là “Thơ ngày Tết” của Mai Nham.

Nói đến tờ báo khởi đầu cho báo Tết của làng báo nước Việt, phải kể tới Nam Phong tạp chí khi đây là tờ báo khơi nguồn cho báo Xuân, báo Tết về sau. Nhà sưu tầm sách và chơi cổ ngoạn Vương Hồng Sển khi nói tới Nam Phong trong Thú chơi sách, đã có đôi dòng lưu ý: “Nam Phong cả thảy hai trăm mười một cuốn (211); vì Tết 1918 có cho ra một tập riêng, toàn văn thơ giá trị, nên nếu không lầm, tập ấy là thỉ [thủy] tổ các số báo Xuân, báo Tân niên, báo đặc biệt vậy”.

Nam Phong tạp chí số Tết 1918 thực sự dày dặn về dung lượng khi tới 126 trang gồm chữ quốc ngữ và Hán ngữ, được trình bày, thiết kế đẹp, trang trọng. Số này mở đầu bằng bài “Kính chúc Hoàng thượng và quan Toàn quyền”, rồi sau mới đến bài giãi bày cho lý do ra số Tết của Phạm Quỳnh, có đoạn: “Bản báo muốn cho khúc đàn riêng của mình không đến nỗi sai nhịp với khúc cán chung của xã hội trong buổi đầu năm Xuân mới, giời ấm khí hòa, cảnh vật tươi cười, lòng người hớn hở, lại muốn không trái cái chủ nghĩa lúc bình thường, bèn định in riêng ra tập ngày Tết này, ngoài những số báo thường, trước là để cùng quốc dân góp một phần vào cuộc vui chung, sau là để tặng các bạn đọc báo đã có bụng tin yêu gởi mua từ đầu đến nay một cái qua hợp với cảnh năm mới”.

Tiên phong làm báo Tết, nhưng chẳng hề bỡ ngỡ, rón rén, số Tết 1918 của Nam Phong tạp chí bày đủ món thơ, phú, đối, luận, tiểu thuyết… trong chủ đề hương Xuân vị Tết cho độc giả thưởng thức. Thơ Tết có sự góp mặt của Mân Châu với “Tiễn ông Táo”; Tú tài Xương (Tế Xương) với “Thơ năm mới”, “Xuân nhật ngẫu hứng”, “Ngày Tết tặng cô đầu”…; tiểu thuyết “Chén rượu năm mới” của Nguyễn Bá Trác. Nhiều câu đối Tết đáng lưu tâm về mặt ý nghĩa chứ không chỉ dừng ở sự cân chỉnh về câu từ. Có thể dẫn ra câu đối Tết dưới đây:

“Tết nhất gì? Không nêu, không pháo, không bánh trái giò nem, con cháu ăn chơi coi cũng thú.

Phong lưu nhỉ? Có nghĩa, có nhân, có cương thường hiếu hữu, anh em hòa thuận thế là vui”.

Vượt ra ngoài phạm vi của Tết, có tác giả còn bàn chuyện thế sự, canh tân với bài “Mừng năm mới” hoặc chuyện đạo lý, khu xử ở đời qua “Sợ vợ”, “Hai đồng xu” (Nguyễn Khắc Hiếu), “Bài phú giặc đến nhà đàn bà phải đánh” (Vô danh)… Nhìn chung, các bài quanh chủ đề Xuân, Tết chủ yếu mang tính chất cổ phong. Dẫu vậy, Nam Phong tạp chí số Tết 1918 vì là tờ báo được sự trợ lực của chính quyền, nên không tránh khỏi cái tính chất công quyền. Dành phần lớn dung lượng cho chủ đề Tết, nhưng phần sau của số này quay về tính chất thông tin nhà nước qua những phần tin “Những bậc quan võ Annam liệt đồng hàng với các quan Tây”, “Những bậc chiến sĩ tử trận”, “Những người bị thương”, “Những bậc được tuyên công và được thưởng”…, xoay quanh việc làm nổi bật quan hệ Pháp - Nam.

Vị Tết trên báo Xuân

Cùng thời với Nam Phong tạp chí, có những tờ báo, tạp chí, dẫu chưa ra số Tết, nhưng cũng không bỏ qua khoảnh khắc “Tết đến, Xuân về”, như An Hà nhựt báo số 56 (7-2-1918) nhân dịp Tết, ngay trang đầu có bài “An Hà nhựt báo cung hỉ tân niên”; số 103 (6-2-1919) có thơ “Chúc tân niên”, “Xuân nhựt tạp hứng” để mừng Tết truyền thống. Tờ Lục tỉnh tân văn số 519 (7-2-1918) thì có thơ “Chúc mừng năm mới” trong đó có câu “Ngày Tết khán quan lo chơi,/Xin nghỉ một kỳ mà đợi ra Giêng”… Có những tờ cũng theo hơi hướng này, dù không làm báo Xuân, báo Tết, nhưng nhớ đến dịp chuyển giao năm cũ năm mới mà có một đôi bài liên quan. Có thể thấy với trường hợp Ðông Pháp thời báo trong những số 104, 105, 106 từ ngày 1 đến 13-2-1924 đều có bài liên quan Tết, dù chỉ là số báo thường. Hay Ðuốc nhà Nam số 55 (7-2-1929) chạy dòng chữ “Ðuốc nhà Nam kính chúc đồng bào tân niên đa hỉ” dưới manchette, nhưng có riêng tấm thiệp ở trang nhất chúc tết quốc dân, và chúc riêng các nhà yêu nước “Nhơn dịp Tân Xuân, Ð.N.N. kính chúc hai cụ Phan Sào Nam và Huỳnh Thúc Kháng cùng các nhà chí sĩ được trường thọ, và kính chúc đồng bào phước hỉ trùng lai”. Về sau, Ðuốc nhà Nam cũng ra báo Tết mà Số đặc biệt Tết Nhâm Thân 1932 là một ví dụ.

Với sự mở đường của Nam Phong tạp chí, nhiều báo, tạp chí đã có những số đặc biệt, số chuyên đề, số Xuân và mỗi báo một vẻ riêng. Ðiểm chung dễ thấy là các số báo Xuân hay Tết đều tăng trang so với số thường, và tập trung quanh mảng Xuân Tết cho dù đó là nhật báo như Dân báo, Thần chung hay tuần báo như Ðàn bà, Tân văn... Cũng có những báo tiếng là báo Tết, nhưng lại lạc quẻ không bàn Tết như Bắc Kỳ thể thao ra báo số Tết năm Tân Vị 1931 gồm 24 trang, tuy nhiên nội dung không có gì đặc sắc, vẫn như các số thường của báo đã xuất bản, với bài vở, tin tức xoay quanh bóng tròn, đua ngựa…, ngoại trừ tấm thiệp chúc năm mới ở trang 3. Cũng là báo thể thao, nhưng Thể thao Ðông Dương làm số Xuân tốt hơn Bắc Kỳ thể thao khi số Xuân 1942 có nhiều bài đúng chất Tết. Ðáng chú ý, không phải báo Xuân, báo Tết nào thời đó cũng toàn là nói chuyện vui, có báo chẳng bỏ qua chuyện buồn, dù cho đó chỉ là thơ. Tổng xã báo số Tết Giáp Thân 1944 có bài thơ “Nấm mồ lạnh” buồn nao lòng, có chăng vớt vát nhân tình thế thái ở đoạn kết: “Ta nhắn lời kêu kẻ bạc phu:/“Xuân về dừng bước gót phiêu lưu./Ðốt dâng bạn cũ hương vài nén,/Cho ấm vong ai ỡ [ở] dưới mồ”.

Cách làm báo Xuân

Lần giở những trang báo cũ, có thể điểm danh một số tờ báo có làm báo Xuân, báo Tết khắp ba miền. Những tên tuổi có thể kể đến là Hà Nội báo, Phong hóa, Ngày nay, Tổng xã báo, Ðàn bà mới, Ðà bà, Phụ nữ tân văn, Nhi đồng họa bản, Tân văn, Thần chung, Thời thế…, và chắc chắn là chưa thể đầy đủ hết được. Việc gọi số Xuân, hoặc số Tết cũng bất định chứ không nhất nhật. Xem báo Ngày nay của Tự lực văn đoàn, năm 1937 ra số mùa Xuân, nhưng năm 1938, 1939 thì gọi là số Tết.

Tiếp cận qua những số báo Xuân, báo Tết ra thời gian 1918 - 1945, thấy rằng chủ đề Xuân, Tết chiếm vị trí chủ đạo với đủ thể loại từ thơ ca, truyện ngắn cho tới đoản thiên tiểu thuyết, xã luận. Mở trang báo Duy Tân Xuân 1942 có thể minh họa cho điều đó với hai xã luận “Xuân năm Nhâm Ngọ”, “Mùa xuân với thi sĩ”; hai bài nghiên cứu “Tiểu Xuân Hương hay nàng Lệ Tiên, tiểu tài hoa hai chục năm trước”, “Cái Tết lịch sử”; thơ “Tết biên thùy”, “Xuân duy tân”…; rồi những mẩu truyện cười trong mục “Những nụ cười Xuân”, kịch “Yêu và ghen”…, cộng với các tranh biếm họa Xuân.

Ðồng thời, gần như báo, tạp chí nào cũng có những bài mang tính tổng kết về tình hình thời sự trong nước, hoặc mở rộng ra quốc tế trong năm đã qua và dự đoán vận hội mới. Lấy Tân văn số mùa Xuân 1936 mà dẫn, ngoài những bài về Xuân, Tết thì thời sự bên ngoài có “Dòm qua cỏi [cõi] Viễn Ðông: Chánh sự Tàu Nhựt mấy lúc sau này”, “Phòng hờ trận giặc nay may: Võ lực liệt cường Âu châu”; thời sự trong nước thì xem Thần chung số Tết Kỷ Tỵ1929 có “Những việc xảy ra trong năm Mậu Thìn”.

Báo Tết cũng là dịp các trang quảng cáo được tăng cường so với số thường để báo thêm thu nhập. Các báo, tạp chí trong những chuyên đề này cũng dành một phần đất cho các mục đố vui có thưởng, giải ô chữ, đoán hình…, đúng tính chất vui Xuân. Chủ đề Tết của từng báo cũng liên quan đến tinh thần của báo, như Phong hóa, Ngày nay thì tính chất cười cợt, biếm họa không thể thiếu; Phụ nữ tân văn, Ðàn bà mới, Ðàn bà có nhiều bài về phụ nữ với Tết, chẳng hạn Ðàn bà mới số mùa Xuân 1940 có các bài về giới chị em như “Phụ nữ với mùa Xuân”, “Phụ nữ ta 50 năm sau: Cuộc chơi Xuân năm 1985”, “Chiều ba mươi dựa cửa trông chồng”…

Cuối cùng, dù có làm báo Tết nhưng có báo không ra đều đặn “như vắt chanh” mà có lúc bị khuyết. Chẳng hạn Phụ nữ tân văn trong thời gian tồn tại ra 4 số báo Xuân năm 1930, 1932, 1933 và 1934, nhưng riêng năm 1931 không ra báo Xuân. Thời này dù có hàng trăm tờ báo khắp ba miền, nhưng không phải báo nào cũng ra số Tết hoặc số Xuân, ví dụ Bảo An y báo từ số 1 (7-1934) đến số 42 (1-1938), hoặc Nam Thanh Công giáo từ số 1 (4-1935) đến số 21 (12-1936 - 1-1937), Thần Nông báo (1929-1933), Tiếng chuông sớm (1935-1936)… chỉ ra những số báo thường.

TRẦN ÐÌNH BA