8 thế kỷ truyền thống

Sau khi thánh Phanxicô thành Assisi sáng tạo ra hoạt cảnh - hang đá Giáng sinh, truyền thống này của người Công giáo đã trải qua hơn 8 thế kỷ với nhiều biến chuyển.

Từ hang đá sống động của Thánh Phanxicô Assisi vào thế kỷ 13 đến hang đá mà mỗi gia đình trưng bày ngày nay, các cách diễn tả mầu nhiệm Giáng sinh đã thay hình đổi dạng, hòa lẫn tinh thần thế tục với tôn giáo. Tại Vatican, Đức Gioan-Phaolô II đã quyết định cho dựng một hang đá kích cỡ như trong thiên nhiên với cây thông chiếu sáng trên quảng trường Thánh Phêrô vào năm 1982. Từ đó, mỗi năm khách hành hương chờ đợi trong giá rét giây phút kỳ diệu trước thánh lễ nửa đêm, do ĐTC chủ tế trong Vương Cung Thánh Đường. Sau đó, người ta vén màn để lộ hang đá khổng lồ. Với các nhân vật bằng đất nung kích cỡ người thật, lúc ấy chúng ta thấy cảnh Chúa hạ sinh. Họ hao hao giống các mục đồng Bê-lem cách đây 2000 năm, trong dáng thờ lạy vị Thiên Chúa mang thân hài đồng. Từ Tin Mừng theo Thánh Luca mô tả cảnh Chúa giáng sinh mà Thánh Phanxicô Assisi là người đầu tiên thể hiện một hoạt cảnh - hang đá sống động thế kỷ 13.

Sách Tin Mừng kể, nửa đêm Trinh nữ Maria sinh hạ Chúa Giêsu. “Ngài sinh người con yêu dấu, lấy khăn bọc Người và đặt trong một máng cỏ, vì đã không có chỗ cho họ trong quán trọ”, Thánh Luca mô tả thật chi tiết. Ngay tức thời, Sứ thần Chúa loan tin vui khắp miền, cho các mục đồng “đang qua đêm giữa đồng để chăn giữ đàn chiên”.

Sứ thần phán: “Đừng sợ, vì ta đến ban cho các ngươi một tin mừng, một niềm vui lớn cho toàn dân. Hôm nay Đấng Cứu Thế đã sinh ra cho các ngươi trong thành Đavít. Người là Đấng Mêsia, là Chúa. Này đây một dấu chỉ được ban cho các ngươi: các ngươi sẽ tìm thấy một bé sơ sinh bọc tã nằm trong máng cỏ”.

Sau thời của Thánh Phanxicô Assisi, hằng năm vào mùa Vọng, trong các gia đình và thánh đường, các tín hữu hân hoan dựng lại cảnh Chúa sinh ra. Tập tục này lan tỏa và các nhân vật sống trong hoạt cảnh thuở ban đầu đã được thay thế bởi các tượng nhỏ bằng sáp ong, đất nung, thạch cao và đôi khi cả ruột bánh mì nữa.

Trước khi hoạt cảnh của Thánh Phanxicô Assisi xuất hiện, có rất ít dấu tích về việc dựng lại cảnh giáng sinh trong các thánh đường; ngoại trừ các bản viết tay cổ từ thế kỷ 6, kể lại việc mừng lễ Noel “ad praesepe” (bên hang đá), quanh các thánh tích hang đá mang từ Bêlem về nhà thờ Đức Mẹ - Vương Cung Thánh Đường Đức Bà Cả sau này ở Rome. Ngày nay, các mảnh gỗ từ chiếc nôi của Hài nhi Giêsu được gìn giữ trong tủ chứa các di vật được sơn son thếp vàng của tòa giải tội.

Dựa trên nền tảng Kinh Thánh, người ta diễn lại cảnh Chúa giáng sinh. Mẹ Maria và Thánh Giuse bao quanh Hài đồng Giêsu. Đức Trinh nữ vừa sinh con, thường được mô tả trong dáng quỳ gối trước trẻ sơ sinh, trong tư thế thờ lạy.

Truyền thống cũng muốn người ta đặt vào hang đá con lừa đã từng chở Mẹ Maria đang mang thai, và con bò đã dùng hơi thở sưởi ấm Chúa Hài nhi. Một số người xem đây như là cách giải thích đoạn Cựu ước như sau: “Con bò và con lừa còn nhận ra chủ mình, Israel thì không, dân ta không hiểu gì” (Is.1.3). Con bò tượng trưng cho dân Do Thái, và con lừa tượng trưng lương dân. Tất cả họ đều quy tụ và thờ lạy Chúa Hài nhi. Người ta cũng đặt trong hang đá các thiên sứ và mục đồng. Lúc Đấng Cứu thế sinh ra, họ đang chăn dắt đàn chiên trong vùng. “Vậy họ vội vã chạy đến và nhìn thấy Maria, Giuse và hài nhi nằm trong máng cỏ”, Thánh Luca thuật lại.

Hoàng kim ở Naples

Nhiều thế kỷ trôi qua, các nghệ nhân được tự do hơn để dàn dựng máng cỏ. Người ta cho rằng một trong các hang đá đầu tiên với các nhân vật, bắt nguồn từ cuối thế kỷ 13 và được Đức Giáo Hoàng Honorius IV (1285-1287) kêu gọi dựng cảnh. Chính tại Naples, Ý, việc dựng cảnh Chúa sinh ra đã trở nên phổ biến. Tương truyền hang đá đầu tiên tại thủ phủ vương quốc Naples khởi đầu từ 1205 trong thánh đường Santa Maria del presepe (Đức Mẹ máng cỏ).

Noi gương vị sáng lập, các tu sĩ dòng Phanxicô phổ biến các máng cỏ dựng trong các tu viện, dưới sự bảo hộ của triều đại Anjou. Lúc ấy các nhân vật hang đá được làm bằng gỗ tô màu, đôi khi kích cỡ bằng người thật. Các tu viện thế kỷ 16 và hàng quý tộc cao cấp thế kỷ 18 tranh nhau sáng tạo: máng cỏ được truyền cảm hứng từ các khu phố và cuộc sống thường nhật của người dân thành Naples.

Thế kỷ 16, truyền thống dựng hang đá trong các nhà thờ lan rộng nhờ các tu sĩ dòng Phanxicô, dòng Tên hay các Sư huynh La San. Các tu sĩ đã nhận ra đây là một phương tiện rất hữu hiệu để rao giảng Tin Mừng. Các tượng nhân vật vẫn còn làm bằng gỗ và mắt bằng thủy tinh bắt đầu xuất hiện. Chúng ta lại bước vào thời kỳ hang đá theo nghệ thuật “baroque”, đề cao tính chất ngoạn mục và sự chuyển động. Các nhân vật thường mang tóc giả và ăn mặc theo hoàn cảnh sống của họ. Người ta dàn dựng theo luật phối cảnh, nghệ thuật chiếu sáng bằng đèn và mặt kính, tạo nên hiệu ứng sân khấu cho cảnh trí nhờ thêm thắt các nếp vải gấp.

Thế kỷ 18 (và đầu thế kỷ 19) là thời đại hoàng kim của các hang đá thành Naples, và đặc biệt phát triển trong giới quý tộc cao cấp. Họ ganh đua nhau về nét độc đáo khi dàn dựng những cảnh quy mô, lộng lẫy. Lúc ấy các nghệ sĩ và nghệ nhân - như kiến trúc sư, nhà điêu khắc, họa sĩ, thợ may, thợ kim hoàn - đều vận dụng tài nghệ cùng sự khéo léo của mình để dựng cảnh Chúa giáng sinh giữa lòng đời sống thường nhật ở thành Naples. Họ không còn dùng gỗ để tạc tượng nhân vật của hang đá: các tượng ấy mang khuôn mặt bằng đất nung với đôi mắt bằng thủy tinh. Thân hình tạo bởi sợi thép và sợi đay, giúp ráp nối dễ dàng và tạo cho chúng dáng như ý. Các tượng mặc vải vóc, lụa là đắt tiền.

Ở đây, cảnh Giáng sinh hòa quyện với đời sống người dân, được trang trí đa dạng bởi các hang động, những nơi sinh hoạt, quán rượu, giáo đường… Các nghệ nhân cũng tạo thêm các con vật cùng người bán hàng rong, trong quang cảnh chợ búa. Nơi đó hòa lẫn nhà quý phái với người khuyết tật, chủ quán với kẻ ăn xin, đám rước vua quan và lũ trẻ nhỏ huyên náo. Các hang đá ở Naples đặc biệt được bày biện trong các tòa lâu đài sang trọng, chiếm trọn nhiều phòng ốc. Mỗi người có thể đến tham quan và chiêm ngưỡng cho đến ngày 2.1 hằng năm - ngày Đức Mẹ dâng Chúa vào Đền Thánh.

Hang đá miền Provence

Tại Pháp, cuộc cách mạng Pháp vào cuối thế kỷ 19 đã loại bỏ mọi hình ảnh tôn giáo nơi công cộng. Hang đá bị tháo gỡ khỏi thánh đường và lúc ấy chỉ còn xuất hiện tại các gia đình. Vài năm sau cuộc cách mạng, các nhân vật của hang đá tại Provence được đưa vào trong nhà của người dân và nhắc cho chúng ta rằng mọi người đều được mời gọi nên thánh.

Hòa quyện tính thế tục với tôn giáo, máng cỏ miền Provence có phần phá cách so với các đoạn của sách Tin Mừng. Trong một cảnh trí gợi lại các ngôi làng miền nam nước Pháp, dân làng mang y phục cổ truyền đứng xen kẽ với Thánh Gia. Người giữ đồng, thợ kéo sợi, tên cướp, kẻ giang hồ, dân du cư… đều trở nên những nhân vật để dựng lại. Qua các tượng bé nhỏ bằng đất sét tô màu, chúng ta khám phá các nghề nghiệp thời ấy: người tiều phu, cô giáo, cô bán xà phòng thành phố Marseille. Theo năm tháng, thỉnh thoảng chúng ta cũng nhận ra ông già Noel, người tuyết hay các cảnh trong đời sống hằng ngày, như dân Marseille đang ngồi uống rượu hồi hay đánh bài.

Việc các nhân vật của hang đá được mở rộng theo các thế kỷ đã chứng minh rằng ngày nay con người vẫn được mời gọi trở về với Chúa Kitô giáng sinh. Tượng máng cỏ do tiếng Provence “santoun” (vị thánh nhỏ) nhắc cho mỗi chúng ta trong cuộc sống thường nhật, được mời gọi nên thánh.

Năm 2008, Đức Bênêđictô XVI nhắc lại việc dành cho máng cỏ một vị trí trong nhà: “Ta mong ước rằng một yếu tố khá quan trọng, không những của đức tin mà còn của nền văn hóa và nghệ thuật đạo Kitô, tiếp tục tham gia vào bầu khí trọng thị của lễ Giáng sinh: thực ra, đây là một cách thức đơn giản để nhớ đến Chúa Giêsu, Đấng khi làm người, đã đến ở giữa chúng ta, và với hang đá, Người ở thực sự với chúng ta”.

THIÊN LÂM (theo Aleteia)