Tên gọi các phường mới nhưng lại vốn quá thân quen (kỳ 11)

Huyện Bình Chánh còn 7 xã là Vĩnh Lộc, Tân Vĩnh Lộc, Bình Lợi, Tân Nhựt, Bình Chánh, Hưng Long, Bình Hưng.

Xã Vĩnh Lộc A và một phần xã Phạm Văn Hai nhập lại lấy tên mới là xã Vĩnh Lộc. Xã Vĩnh Lộc B và một phần xã Phạm Văn Hai thuộc huyện Bình Chánh cũ cùng một phần phường Tân Tạo, quận Bình Tân cũ nhập thành xã Tân Vĩnh Lộc. Vĩnh Lộc là gọi trại đi từ Vinh Lộc, vốn là tên của một thôn trong vùng từ đầu thế kỷ XIX (1836). Tên Vĩnh Lộc sau đó là địa danh thuộc tỉnh Chợ Lớn cũ, trước nữa thì thuộc phủ Tân Bình, trấn Phiên An.

Hai xã Bình Lợi và Lê Minh Xuân hợp thành xã mới tên Bình Lợi. Đây là tên xưa của một xã nằm trên địa bàn thôn Đức Hòa (1820-1961). Năm 1961, được chia làm hai xã Tân Bình và Tân Lợi, rồi năm 1972 lại được nhập cả hai lại thành xã Bình Lợi. Ngày 13.4.1977, xã Bình Lợi được tách thành ba xã Bình Lợi, Phạm Văn Hai và Lê Minh Xuân. Do vậy, Bình Lợi chỉ là tên ghép chữ của hai xã xưa là Tân Bình và Tân Lợi, không phải là tên địa danh có từ ban đầu.

Các xã Tân Kiên, Tân Nhựt và thị trấn Tân Túc, huyện Bình Chánh cũ nhập cùng  một phần phường Tân Tạo A, quận Bình Tân cũ; một phần phường 16, quận 8 cũ, lập thành xã Tân Nhựt. Tân Nhựt vốn là tên một thôn của tổng Tân Phong, huyện Tân Long, phủ Tân Bình, trấn Phiên An. Làng Tân Nhựt có tên từ năm Gia Long thứ 15 (1816), đến đầu thế kỷ XX thuộc Trung quận, tỉnh Chợ Lớn; rồi thuộc quận Bình Chánh tỉnh Gia Định; năm 1972 là xã của quận Bình Chánh, tỉnh Gia Định. Vùng này nguyên là đầm lầy lau sậy, nên ca dao địa phương có câu:

Lấy chồng Tân Nhựt cực lắm ai ơi

Xuống sông đỉa cắn, lên bờ vắt đeo

Các xã Bình Chánh, xã Tân Quý Tây và một phần xã An Phú Tây nhập lại lấy tên là xã Bình Chánh. Bình Chánh năm 1820 là tên một thôn của tổng Long Hưng, huyện Tân Long, phủ Tân Bình, trấn Phiên An; năm 1836 lại thuộc tổng Long Hưng Hạ, huyện Tân Long, phủ Tân Bình, tỉnh Gia Định; đến năm 1880 thuộc tổng Long Hưng Trung, hạt Chợ Lớn; năm 1910 vẫn thuộc tổng cũ, nhưng là tỉnh Chợ Lớn; năm 1944 vẫn thuộc tổng cũ nhưng là quận Gò Đen, tỉnh Chợ Lớn; năm 1972 là xã của quận Bình Chánh, tỉnh Gia Định. Bình Chánh cũng là tên gọi một xứ đạo có lịch sử hình thành vào hàng lâu đời của TGP TPHCM, chính xác là vào năm 1884. Giáo xứ Bình Chánh có địa giới trải rộng trên diện tích các xã Bình Chánh, Tân Quý, Tân Túc, Hưng Long và An Phú Tây thuộc huyện Bình Chánh cũ. 

Ba xã Hưng Long, Qui Đức và Đa Phước nhập thành xã Hưng Long mới. Địa danh này có từ năm Gia Long thứ 15, được Trịnh Hoài Đức ghi trong Gia Định thành thông chí. Năm 1820, Hưng Long là một thôn của tổng Long Hưng, huyện Tân Long, phủ Tân Bình, trấn Phiên An; năm 1880 lại là xã thôn của tổng Phước Điền Thượng, hạt Chợ Lớn; năm 1944 là tên thôn của tổng Long Hưng Trung, quận Gò Đen, tỉnh Chợ Lớn; năm 1972 là một xã của quận Bình Chánh, tỉnh Gia Định.

Các xã Bình Hưng và Phong Phú nhập lại lấy tên là xã Bình Hưng. Bình Hưng là tên xã thuộc quận Bình Chánh, tỉnh Gia Định từ thập niên 1960, do nhập phần đất còn lại của hai xã Bình Đăng và Chánh Hưng, sau khi hai xã này cắt một phần nhập vào địa bàn đô thành Sài Gòn. Sau năm 1975, là tên một xã thuộc huyện Bình Chánh, TPHCM.

 Huyện Cần Giờ sau giải thể - sáp nhập còn 4 xã là Bình Khánh, Cần Giờ, An Thới Đông và Thạnh An.

Xã Bình Khánh, Tam Thôn Hiệp và một phần xã An Thới Đông nhập lại lấy tên mới là xã Bình Khánh. Năm 1836, Bình Khánh là tên một thôn của tổng Bình Trị Thượng, huyện Bình Dương, tỉnh Gia Định; năm 1880 là tên một xã của tổng Bình Trị Trung, tỉnh Gia Định; đến năm 1944 là tên xã thuộc tổng An Thít, quận Nhà Bè, tỉnh Gia Định; năm 1972 là tên xã của quận Quảng Xuyên, tỉnh Gia Định.

Xã Long Hòa và thị trấn Cần Thạnh nhập lại thành xã Cần Giờ. Cần Giờ vốn có nguồn gốc từ tiếng Khmer, nghĩa là cái thúng (theo Trương Vĩnh Ký), chưa rõ lý do vì sao được đặt thành địa danh vùng ngập mặn này. Cần Giờ cũng được đặt tên cho cửa biển nơi đây vào đầu thế kỷ XVIII, và cũng là tên một ngôi chợ có từ đầu thế kỷ XIX (đầu thế kỷ XX đổi tên thành chợ Cần Thạnh đến nay). Cần Giờ cũng là tên một tổng vào năm 1880, là một trong 19 tổng của hạt Sài Gòn. Tổng Cần Giờ gồm 6 xã thôn; đến năm 1910 lại là một trong 18 tổng của tỉnh Gia Định, cũng gồm 6 xã thôn; năm 1944 lại là tên 1 trong 4 tổng của quận Nhà Bè, tỉnh Gia Định, lúc này còn 5 xã thôn. Ngày 10.3.1947, Pháp nhập Cần Giờ vào tỉnh Cap Saint-Jacques (Vũng Tàu); năm 1956 thì thuộc tỉnh Phước Tuy; năm 1972 là một trong 8 quận của tỉnh Gia Định. Sau năm1975, đổi thành huyện Duyên Hải; đến năm 1991 đổi thành huyện Cần Giờ. Giáo xứ Cần Giờ, theo lịch sử thì từ cuối thế kỷ 19 đã là một điểm truyền giáo. Số giáo dân ban đầu chừng 70 người từ nhiều nơi về đây. Ngôi nhà thờ đầu tiên được dựng trên đất Thạnh Thới vào khoảng những năm 1870-1880. Đến năm 1916, ngôi nhà thờ thứ hai được dựng ở Đồng Hòa. Năm 1930, một ngôi nhà thờ nữa được dựng tại An Thạnh (An Thới Đông ngay nay). Cả ba ngôi nhà thờ trên đều bị phá hủy trong chiến tranh vào 1945. Đến năm 1969, Tòa TGM Sài Gòn cử các thầy đến truyền giáo tại địa bàn Cần Giờ; từ năm 1971 có các linh mục dòng Chúa Cứu Thế đến phục vụ.

Xã Lý Nhơn và một phần xã An Thới Đông nhập lại, lấy tên xã mới là An Thới Đông. Đây là địa danh có từ thời Chúa Nguyễn mới đến khai khẩn ở trấn Biên Hòa. Vùng này sau năm 1866 thuộc tỉnh Biên Hòa (xã An Thới). Tên cũ của An Thới gọi là Vàm Ray (theo Trương Vĩnh Ký), trước năm 1901 thuộc tỉnh Chợ Lớn, sau năm 1930 thuộc tỉnh Biên Hòa. Năm 1944 là tên một xã của tổng An Thít, quận Nhà Bè, tỉnh Gia Định; năm 1972 lại thuộc quận Quảng Xuyên, tỉnh Gia Định. An Thới Đông cũng là tên giáo xứ thứ 204 của TGP TPHCM, thành lập ngày 4.8.2018. Trước đây, vùng đất Cần Giờ đã được Đức TGM Phaolô Nguyễn Văn Bình giao cho Dòng Chúa Cứu Thế để phát triển công cuộc truyền giáo. Sau này, do để đáp ứng đường hướng mục vụ chung của tổng giáo phận nên ngày 23.2.2017, Đức TGM Phaolô Bùi Văn Đọc đã đề nghị DCCT bàn giao lại giáo điểm An Thới Đông cho TGP và DCCT đã đồng ý. Ngày 4.8.2018, Tòa Tổng Giám mục đã chính thức nâng giáo điểm An Thới Đông lên thành giáo xứ.

Toàn bộ xã đảo Thạnh An do có vị trí biệt lập đã giữ nguyên để hình thành xã Thạnh An. Năm 1820, Thạnh An là tên một thôn của tổng Dương Hòa, huyện Bình Dương, phủ Tân Bình, trấn Phiên An; năm 1836 là tên thôn của tổng Bình Trị Hạ, phủ Tân Bình, tỉnh Gia Định; năm 1972 là tên một xã của quận Cần Giờ, tỉnh Gia Định. 

Huyện Nhà Bè còn 2 xã là Nhà Bè, Hiệp Phước

Thị trấn Nhà Bè cùng các xã Phú Xuân, Phước Kiển, Phước Lộc nhập lại, lấy tên xã mới là Nhà Bè. Nhà Bè là địa danh xưa, nguồn gốc có tích rằng xưa tại khúc sông này vào những lúc thủy triều xuống, ghe thuyền phải neo lại, đợi nước lên mới đi tiếp. Một phú hộ tên Võ Thủ Hoằng đã làm phước kết tre làm bè và cất nhà ở trên, chứa sẵn củi, gạo, nước uống để giúp khách đi đường thủy có cái nấu ăn, khỏi bị đói. Sau đó, nhiều người buôn bán cũng kết hàng chục chiếc bè, tạo thành chợ nổi trên sông. Vì vậy mới có tên gọi Nhà Bè. Nhà Bè cũng là tên một con sông lớn, là hợp lưu hai sông Đồng Nai và Sài Gòn. Đoạn sông này dài chừng 10km, mỗi khi thủy triều lên nước chảy rất mạnh, đến ngã ba Nhà Bè phân đôi thành hai ngả, nên ca dao xưa có câu:

Nhà Bè nước chảy chia hai

Ai về Gia Định, Đồng Nai thì về…

Nhà Bè được dùng làm tên quận trong giai đoạn 1917-1975; sau năm 1975 là tên một huyện của TPHCM.

Ba xã Nhơn Đức, Long Thới và Hiệp Phước nhập lại lấy tên xã Hiệp Phước. Năm 1944, Hiệp Phước là tên một thôn của tổng Dương Hòa Hạ, quận Nhà Bè, tỉnh Gia Định; năm 1972 là tên một xã của quận Cần Giuộc, tỉnh Long An; sau năm 1975 nhập vào huyện Nhà Bè, TPHCM, cũng là tên một xã.

 _______________________________________

Tài liệu tham khảo:

- Từ điển Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh (Thạch Phương - Lê Trung Hoa chủ biên)

- Địa danh ở Thành phố Hồ Chí Minh (Lê Trung Hoa)

- Từ điển địa danh Thành phố Sài Gòn - Hồ Chí Minh (Lê Trung Hoa)

- Đường phố TPHCM (Nguyễn Đình Tư - Nguyễn Quyết Thắng)

- Sài Gòn Năm Xưa (Vương Hồng Sển)

- Gia Định Xưa Và Nay (Huỳnh Minh)

- Niên giám Giáo phận TPHCM năm 1998

- Lược sử giáo xứ Bình Chánh, An Thới Đông, Cần Giờ (lưu hành nội bộ)

Minh Hải thực hiện